Tampilkan postingan dengan label Cerpen. Tampilkan semua postingan
Tampilkan postingan dengan label Cerpen. Tampilkan semua postingan

Jumat, 20 Maret 2015

ASAL-USUL AJIBARANG

Ing jaman semana ana sawijining Negara kang jenenge Galuh Pakuan. Galuh Pakuan kuwi kalebu wilayah Kerajaan Pajajaran. Nalika semana ing Galuh Pakuan lagi ana musibah. Musibah mau awujud mangsa ketiga kang suwe banget. Kabeh mau ndadekake para warga urip sengsara. Para warga padha kurang pangan, amarga mangsa paceklik. Ing kahanan kang mrihatenake mau, bojone Adipati Munding Wilis (Adipati Galuh Pakuan) njaluk digolekake dhaging kidang kang sikile putih.
Bojone Adipati Munding Wilis kandha, “Kangmas, aku kepengin mangan daging kidang kang sikile putih.”
“Panjalukanmu kok aneh diajeng?” ature sang adipati
“Iki dudu panjalukan saka aku kang mas, nanging panjalukane si jabang bayi,” wangsulane
bojone Sang Adipati
“Ya wis, nek ngana ngesuk aku tak menyang alas nggolek kidang kang sikile putih,” ature Sang Adipati.
Amarga bojone lagi meteng, mula Sang Adipati nuruti panjalukane bojone. Esuk-esuk sawise pamitan lan wis nggawa sangu kang sacukupe, Adipati Munding Wilis lan punggawane budhal menyang alas nggolek kidang kang sikile putih. Sang Adipati nunggang jaran kang jenenge Dawuk Mruyung. Sang Adipati lan rombongan wis tekan alas. Kahanan ing alas kana sepi banget. Kidang kang digoleki ora ana. Sadurunge oleh kidang kang sikile putih, Sang Adipati lan rombongan kesasar ing desa para brandal (perampok). Pimpinan brandal mau jenenge Abulawang. Banjur Abulawang mrentah anak buahe supaya nggolek pawarta babagan rombongan kang kesasar mau.
“He, kowe! Cepet nggolek pawarta babagan rombongan sing kesasar mau sapa lan apa wae kang digawa!” Prentahe Abulawang.
Anak buahe Abulawang cepet-cepet budhal lan nggolek pawarta babagan rombongan kang kesasar mau. Sawise telung dina, anak buahe Abulawang mulih ngadhep pimpinane, banjur nglapor babagan kasil anggone nggolek pawarta mau.
“Pawarta apa kang arep kolaporake marang aku?” Pitakone Abulawang
“Rombongan kang kesasar wau inggih punika rombongan Adipati Munding Wilis saking Kadipaten Galuh Pakuan. Barang-barang ingkang dipun bekta ugi kathah,” wangsulane anak buahe Abulawang.
“Ya wis, saiki siapake pasukan kanggo nyerang rombongan Adipati Munding Wilis!” Prentahe Abulawang.
Banjur Abulawang lan anak buahe nyusun rencana kanggo nyerang Adipati Munding Wilis lan rombongane. Perang antarane rombongane Sang adipati lan Abulawang akhire kedadean. Sang Adipati lan rombongan kalah, banjur dicekel dening perampok kang dipimpin Abulawang. Kabeh barang-barange Sang Adipati dirampok semana uga jarane. Banjur Sang Adipati diolehake mulih marang kadipaten. Karo nahan rasa kang sedhih, akhire Sang Adipati lan rombongan mulih mlaku, amarga jarane uga melu dirampok.
Sawise tekan ing kadipaten, Sang Adipati ngrasa seneng. Bojone wis nglairake putra kang bagus rupane. Putrane mau nduweni tandha ing lengen sisih tengen yaiku belong “toh wisnu”. Wektu lagi pada seneng-seneng, dumandakan kahanan ing kana dadi ora karu-karuan. Kabeh mau amarga rombongan Abulawang dumandakan nyerang lan mlebu marang kadipaten. Nalika semana umure putrane Sang Adipati nembe patang dina. Kadipaten dirampok lan diobong. Semana uga omahe para warga lan para pejabat kadipaten. Untung wae Sang Adipati ditulungi dening Ki Juru Taman, pembantu kadipaten.
Sawise kahanan aman, Sang Adipati kelingan karo nasibe putrane kang nembe lair mau. Putrane digoleki ing saben pojokan kadipaten, nanging ora ketemu. Ing sawijining dina ana warga kang nglapor yen putrane Sang Adipati digawa lunga (diculik) dening Abulawang. Sang Adipati lan bojone ngrasa sedhih banget. Banjur wong loro nekad lunga nggoleki putrane kang digawa Abulawang. Wong loro mau nyamar dadi wong tani jenenge Pak Sandi lan Nyai Sandi.
Ing Bukit Mruyung (papane para perampok), Abulawang lan bojone ngrasa seneng banget. Amarga Abulawang lan rombongane bisa nyulik putrane Sang Adipati sing bagus rupane. Nanging putrane diaku anak dening Abulawang lan bojone. Abulawang lan bojone gelem ngakoni amarga wong loro mau pancen durung duwe anak. Akhire putrane Sang Adipati mau dijenengi Jaka Mruyung.
Saiki Jaka Mruyung wis ngancik tambah gedhe. Dheweke diwenehi wejangan dening Abulawang yaiku ora kena lunga adoh-adoh saka Bukit Mruyung. Apa maneh nganti metu saka Bukit Mruyung.
Abulawang kanda, “Nduk, kowe ora kena lunga adoh-adoh saka Bukit Mruyung. Apa maneh metu saka wilayah Bukit Mruyung iki!”
“Nggih pak,” wangsulane Jaka Mruyung manut.
Saya suwe Jaka Mruyung ngrasa ora betah manggon ning Bukit Mruyung. Dheweke ora seneng karo wong tuwane kang nduweni watek ala kayata seneng ngrampok, nginum, lan judi. Banjur Jaka Mruyung lunga (minggat) saka Bukit Mruyung. Jaka Mruyung nglanggar janjine marang Abulawang. Jaka Mruyung lunga numpak jaran Dawuk Mruyung. Jaran Dawuk Mruyung mau jebul duweke ramane dhewe (Adipati Munding Wilis) kang biyen dirampok dening Abulawang.
Ana Anak buahe Abulawang kang nglapor yen Jaka Mruyung minggat numpak jaran Dawuk Mruyung. Abulawang mrentah anak buahe supaya nggudag Jaka Mruyung. Jaka Mruyung digudag-gudag dening anak buahe Abulawang, nanging Jaka Mruyung bisa metu saka Bukit mruyung lan ora kecekel.
Karo nggawa sangu, Jaka Mruyung lunga ngetan ngliwati alas-alas. Dheweke tekan ing sawijining papan kang jenenge Dayehluhur. Jaka Mruyung mampir ing omah cilik, duweke Ki Mranggi. Akhire Ki Mranggi ngongkon Jaka Mruyung supaya gelem saomah karo Ki Mranggi lan dianggep putu.
“Ndhuk, kowe manggon neng kene wae ngancani aku!” Prentahe Ki Mranggi
Amarga Jaka Mruyung pancen ora nduwe papan kanggo nginep, banjur dheweke sarujuk.
“Nggih, Ki?” Wangsulane Jaka Mruyung.
Ki Mranggi yaiku bekas prajurit Majapahit kang manggon ing papan iku. Jaka Mruyung diwarahi maca, nulis keprajuritan, bela dhiri, lan ilmu kesaktian. Sawise cukup anggone nimba ilmu, banjur Jaka Mruyung diijinake nerusake pangumbarane nanging saka petunjuk Ki Mranggi kang diolehake saka ngimpine. Jaka Mruyung lunga ngetan lurus ngolek alas kang jenenge Pakis Aji. Sawise alas mau ditemokake, banjur dibabad amarga papan mau besuke bakal dadi Negara kang gedhe. Jaka Mruyung akhire ninggalake papan mau saka pratandha kang wis ditrima Ki Mranggi. Jaka Mruyung uga ninggalake pesen supaya papan mau dijenengi Desa Panulisan kang artine papan Jaka Mruyung bisa maca lan nulis.
Ing sawijining dina, Jaka mruyung tekan ing papan kang amba lan akeh sukete wernane ijo-ijo. Dheweke leren lan jarane mangan suket kang ijo-ijo mau. Banjur papan mau dijenengi Gumelar kang artine papan kang amba. Pangambaraan diterusake lan Jaka Mruyung wis tekan ing sawijining papan lan dheweke ketemu karo wong lanang enom jenenge Tlangkas. Tlangkas menehi ngerti yen Alas Pakis Aji wis cedhak yaiku ing sisih kidul Kadipaten Kutanegara. Akhire Jaka Mruyung nerusake pangumbarane maneh banjur ninggalake pesen kanggo Tlangkas. Pesene yaiku yen besuke Tlangkas arep dijaluki tulung mbabad Alas Pakis aji lan Tlangkas nyangguhi.
Dicritakake yen Ki Sandi wis tekan ing Desa Panulisan lan leren ing omahe Ki Mranggi. Sawise leren ana pirang-pirang dina ing omahe Ki Mranggi, banjur Ki Sandi nyritakake yen tujuane dheweke yaiku nggoleki anake lanang kang nduweni tanda ing lengen sisih tengen yaiku belong “ toh wisnu”. Banjur Ki Mranggi nyritakake yen bocah sing lagi digoleki mau saiki wis gedhe jenenge Jaka Mruyung. Jaka Mruung durung suwe lunga ngetan golek Alas pakis Aji. Ki Sandi ngrasa seneng amarga dheweke wis oleh kabar yen Jaka Mruyung iku anake lanang kang lagi digoleki lan saikine isih urip.
Sesuke Ki Sandi lan bojone nerusake pangambaraane mlaku ngetan nututi bekas lakune Jaka Mruyung. Ki Sandi lan bojone ngliwati kali kang bening banyune lan swarane banter (kemracak). Mula mbesuke papan mau dijenengi Desa Kracak. Ing sawijining papan, Ki Sandi ketemu karo wong lanang kang nggawa buah banjur dheweke takon jenenge buah mau.
“Pak, punika buah napa?” Pitakone Ki Sandi
Banjur wong lanang mau mangsuli nganggo basa Sunda, ”Le mah Gondang amis.”
Ki Sandi takon maneh, “Le mah Gondang amis punika artosipun punapa?”
“Artosipun inggih menika buah gondang kang rasane legi,” wangsulane wong mau.
Banjur papan mau besuke dijenengi Desa Gondangamis. Pangambaraane Jaka Mruyung saiki wis tekan ing pinggir Alas Pakis Aji. Dheweke leren ing papan kang akeh manuk jalake. Papan mau banjur dijenengi Pejalakan. Dheweke mlebu ing Alas Pakis Aji. Jaka Mruyung tekan ing Kali Datar lan ing papan kana uga ana kedung. Ing kedung kana akeh manuk Serwitine. Banjur papan mau dijenengi Kedung Serwiti.
Sawise Jaka Mruyung tekan ing pinggir Alas Pakis Aji, dheweke langsung mbabad alas. Nalika dheweke lagi mbabad alas mau, Jaka weruh ing sakitare kana ana wong akeh kang lagi padha gawe tambak iwak. Jaka Mruyung nyedaki wong-wong mau lan njaluk tulung mbabad Alas Pakis Aji. Banjur wong-wong mau pada nyangguhi.
Jaka Mruyung lan wong-wong mau mulai mbabad Alas Pakis Aji. Nalika lagi mbabad Alas Pakis Aji, jaka weruh naga (ula kang gedhe). Ula mau dicekel dening Jaka Mruyung banjur dipateni banjur diobong. Nalika lagi ngobong ula, genine melu ngobong Alas Pakis Aji. Warta yen Alas Pakis Aji kobongan, wis ditrima dening Adipati Nglangak yaiku Adipati Kutanegara. Adipati Nglangak murka banget marang Jaka Mruyung. Semana uga wong-wong ing Kadipaten Kutanegara, kabeh melu nyalahake Jaka Mruyung. Banjur Sang Adipati ngutus para punggawane kanggo nangkep wong kang wis mbakar Alas Pakis Aji yaiku Jaka Mruyung supaya diukum.
“Punggawa,! Tangkep lan ukum Jaka Mruyung!” Prentahe Adipati Nglangak.
Jaka Mruyung digoleki dening punggawa Kadipaten Kutanegara. Ora mbutuhake wektu kang suwe kanggo nggolek dheweke, akhire Jaka Mruyung bisa kecekel. Jaka Mruyung banjur diukum banjur dheweke dadi tahanan ing Kadipaten Kutanegara.
Adipati Nglangak nduwe anak telu yaiku Dewi Pandansari, Dewi Pandanayu, lan Dewi Rantansari. Putri-putri mau uga dadi prajurit wadon ing Kadipaten Kutanegara. Nalika dadi tahanan Jaka Mruyung ngetokake tingkah laku kang sopan santun. Akhire Jaka Mruyung dibebasake. Ing sawijining dina, Kadipaten Kutanegara nganakake sayembara kanggo ngolek Senopati Kadipaten Kutanegara. Senopati yaiku pemimpin perang utawa prajurit.
Ing sajroning sayembara, Jaka Mruyung oleh lawan kang sakti jenenge Ki Ketol Ireng. Wong loro mau padha-padha kuwate lan saktine. nanging akhire Ki Kentol Ireng nyerah, dheweke ngaku kalah. Jaka Mruyung menang lan dheweke didadekake Senopati Kadipaten Kutanegara. Banjur dheweke uga dinikahake karo anake adipati Nglangak kang nomer loro yaiku Dewi Pandanayu
Adipati Nglangak tambah seneng sawise ngerti yen Jaka Mruyung kuwi jebul putrane Adipati Munding Wilis saka Galuh Pakuan. Rahasia kabeh mau kabongkar amarga Tlangkas nyritakake babagan kabeh mau marang Adipati Nglangak. Akhire Kadipaten Kutanegara diserahake marang Jaka Mruyung.
Sawise Jaka mruyung dadi adipati, dheweke mulih menyang Kadipaten Galuh Pakuan. Wong-wong kadipaten wis ora padha kenal lan ora ngerti yen tamu kang nembe teka mau jebule Jaka Mruyung, putrane Adipati Munding Wilis. Ing kahanan kang kaya mangkono, Ki Juru Taman nglapor yen Rama lan Ibune Jaka Mruyung lunga nggoleki putrane kang digawa lunga perampok Abulawang.
Jaka Mruyung banjur mrentah punggawane supaya nyebarake pengumunan kang isine sapa kang bisa nemokake Adipati Munding Wilis lan bojone bakal diwenehi hadiah. Sawijining dina, Adipati Munding Wilis lan bojone maca pengumuman mau. Sang Adipati lan bojone ngrasa seneng banget. Akhire wong loro mau sarujuk arep teka dhewe marang Kadipaten Kutanegara nemoni putrane yaiku Jaka Mruyung.
Sawise tekan ing Kadipaten Kutanegara, Adipati Munding Wilis lan bojone nyritakake yen dheweke kuwi wong tuane Jaka Mruyung. Adipati Munding Wilis uga nyritakake sebabe Jaka Mruyung bisa pisah saka wong tuwane. Sawise ngerti critane kabeh, banjur Jaka Mruyung arep nuntut bales marang Abulawang. Nalika semana Jaka Mruyung isih jengkel.
Jaka Mruyung lan punggawane budhal menyang Bukit Mruyung. Sadurunge tekan ing Bukit Mruyung, dheweke malah diserang dening Abulawang lan rombongane. Banjur Jaka Mruyung lan punggawane genti nyerang. Akhire Abulawang lan rombongane bisa dikalahake. Abulawang ngaku salah lan njaluk pangapura marang Jaka Mruyung. Jaka Mruyung ora ngukum Abulawang amarga dheweke esih eling karo jasa-jasane Abulawang kang wis ngopeni dheweke nganti gedhe. Abulawang lan bojone dipindah menyang Kutanegara. Jaka Mruyung akhire bisa urip tentrem lan seneng amarga urip bareng karo wong kang ditresnani. Sawise kuwi ibukota Kadipaten Kutanegara dipindah marang Alas Pakis Aji kang wis dibabad mau. Alas Pakis Aji mau dijenengi AJIBARANG. Mula Jaka Mruyung kuwi Adipati Ajibarang kang kaping pisan.
Sawise Kadipaten Kutanegara ngadeg, Kadipaten Kutanegara dibagi dadi rong desa yaiku Desa Kutawera lan Desa Candinegara. Bukti yen cerita iki pancen ana yaiku anane kuburan kang jenenge Pandansari, yaiku kuburane Dewi pandansari. Uga ana kuburan Pandanayu yaiku kuburane Dewi Pandaayu bojone adipati Jaka mruyung. Kuburan mau ana ing sisih lor Ajibarang. Yen Dewi Rantansari ana ing Gunung Putri, sisih kidul Ajibarang lan Gunung mau dijenengi Gunung Putri.

ASAL-USUL AJIBARANG

Ing jaman semana ana sawijining Negara kang jenenge Galuh Pakuan. Galuh Pakuan kuwi kalebu wilayah Kerajaan Pajajaran. Nalika semana ing Galuh Pakuan lagi ana musibah. Musibah mau awujud mangsa ketiga kang suwe banget. Kabeh mau ndadekake para warga urip sengsara. Para warga padha kurang pangan, amarga mangsa paceklik. Ing kahanan kang mrihatenake mau, bojone Adipati Munding Wilis (Adipati Galuh Pakuan) njaluk digolekake dhaging kidang kang sikile putih.
Bojone Adipati Munding Wilis kandha, “Kangmas, aku kepengin mangan daging kidang kang sikile putih.”
“Panjalukanmu kok aneh diajeng?” ature sang adipati
“Iki dudu panjalukan saka aku kang mas, nanging panjalukane si jabang bayi,” wangsulane
bojone Sang Adipati
“Ya wis, nek ngana ngesuk aku tak menyang alas nggolek kidang kang sikile putih,” ature Sang Adipati.
Amarga bojone lagi meteng, mula Sang Adipati nuruti panjalukane bojone. Esuk-esuk sawise pamitan lan wis nggawa sangu kang sacukupe, Adipati Munding Wilis lan punggawane budhal menyang alas nggolek kidang kang sikile putih. Sang Adipati nunggang jaran kang jenenge Dawuk Mruyung. Sang Adipati lan rombongan wis tekan alas. Kahanan ing alas kana sepi banget. Kidang kang digoleki ora ana. Sadurunge oleh kidang kang sikile putih, Sang Adipati lan rombongan kesasar ing desa para brandal (perampok). Pimpinan brandal mau jenenge Abulawang. Banjur Abulawang mrentah anak buahe supaya nggolek pawarta babagan rombongan kang kesasar mau.
“He, kowe! Cepet nggolek pawarta babagan rombongan sing kesasar mau sapa lan apa wae kang digawa!” Prentahe Abulawang.
Anak buahe Abulawang cepet-cepet budhal lan nggolek pawarta babagan rombongan kang kesasar mau. Sawise telung dina, anak buahe Abulawang mulih ngadhep pimpinane, banjur nglapor babagan kasil anggone nggolek pawarta mau.
“Pawarta apa kang arep kolaporake marang aku?” Pitakone Abulawang
“Rombongan kang kesasar wau inggih punika rombongan Adipati Munding Wilis saking Kadipaten Galuh Pakuan. Barang-barang ingkang dipun bekta ugi kathah,” wangsulane anak buahe Abulawang.
“Ya wis, saiki siapake pasukan kanggo nyerang rombongan Adipati Munding Wilis!” Prentahe Abulawang.
Banjur Abulawang lan anak buahe nyusun rencana kanggo nyerang Adipati Munding Wilis lan rombongane. Perang antarane rombongane Sang adipati lan Abulawang akhire kedadean. Sang Adipati lan rombongan kalah, banjur dicekel dening perampok kang dipimpin Abulawang. Kabeh barang-barange Sang Adipati dirampok semana uga jarane. Banjur Sang Adipati diolehake mulih marang kadipaten. Karo nahan rasa kang sedhih, akhire Sang Adipati lan rombongan mulih mlaku, amarga jarane uga melu dirampok.
Sawise tekan ing kadipaten, Sang Adipati ngrasa seneng. Bojone wis nglairake putra kang bagus rupane. Putrane mau nduweni tandha ing lengen sisih tengen yaiku belong “toh wisnu”. Wektu lagi pada seneng-seneng, dumandakan kahanan ing kana dadi ora karu-karuan. Kabeh mau amarga rombongan Abulawang dumandakan nyerang lan mlebu marang kadipaten. Nalika semana umure putrane Sang Adipati nembe patang dina. Kadipaten dirampok lan diobong. Semana uga omahe para warga lan para pejabat kadipaten. Untung wae Sang Adipati ditulungi dening Ki Juru Taman, pembantu kadipaten.
Sawise kahanan aman, Sang Adipati kelingan karo nasibe putrane kang nembe lair mau. Putrane digoleki ing saben pojokan kadipaten, nanging ora ketemu. Ing sawijining dina ana warga kang nglapor yen putrane Sang Adipati digawa lunga (diculik) dening Abulawang. Sang Adipati lan bojone ngrasa sedhih banget. Banjur wong loro nekad lunga nggoleki putrane kang digawa Abulawang. Wong loro mau nyamar dadi wong tani jenenge Pak Sandi lan Nyai Sandi.
Ing Bukit Mruyung (papane para perampok), Abulawang lan bojone ngrasa seneng banget. Amarga Abulawang lan rombongane bisa nyulik putrane Sang Adipati sing bagus rupane. Nanging putrane diaku anak dening Abulawang lan bojone. Abulawang lan bojone gelem ngakoni amarga wong loro mau pancen durung duwe anak. Akhire putrane Sang Adipati mau dijenengi Jaka Mruyung.
Saiki Jaka Mruyung wis ngancik tambah gedhe. Dheweke diwenehi wejangan dening Abulawang yaiku ora kena lunga adoh-adoh saka Bukit Mruyung. Apa maneh nganti metu saka Bukit Mruyung.
Abulawang kanda, “Nduk, kowe ora kena lunga adoh-adoh saka Bukit Mruyung. Apa maneh metu saka wilayah Bukit Mruyung iki!”
“Nggih pak,” wangsulane Jaka Mruyung manut.
Saya suwe Jaka Mruyung ngrasa ora betah manggon ning Bukit Mruyung. Dheweke ora seneng karo wong tuwane kang nduweni watek ala kayata seneng ngrampok, nginum, lan judi. Banjur Jaka Mruyung lunga (minggat) saka Bukit Mruyung. Jaka Mruyung nglanggar janjine marang Abulawang. Jaka Mruyung lunga numpak jaran Dawuk Mruyung. Jaran Dawuk Mruyung mau jebul duweke ramane dhewe (Adipati Munding Wilis) kang biyen dirampok dening Abulawang.
Ana Anak buahe Abulawang kang nglapor yen Jaka Mruyung minggat numpak jaran Dawuk Mruyung. Abulawang mrentah anak buahe supaya nggudag Jaka Mruyung. Jaka Mruyung digudag-gudag dening anak buahe Abulawang, nanging Jaka Mruyung bisa metu saka Bukit mruyung lan ora kecekel.
Karo nggawa sangu, Jaka Mruyung lunga ngetan ngliwati alas-alas. Dheweke tekan ing sawijining papan kang jenenge Dayehluhur. Jaka Mruyung mampir ing omah cilik, duweke Ki Mranggi. Akhire Ki Mranggi ngongkon Jaka Mruyung supaya gelem saomah karo Ki Mranggi lan dianggep putu.
“Ndhuk, kowe manggon neng kene wae ngancani aku!” Prentahe Ki Mranggi
Amarga Jaka Mruyung pancen ora nduwe papan kanggo nginep, banjur dheweke sarujuk.
“Nggih, Ki?” Wangsulane Jaka Mruyung.
Ki Mranggi yaiku bekas prajurit Majapahit kang manggon ing papan iku. Jaka Mruyung diwarahi maca, nulis keprajuritan, bela dhiri, lan ilmu kesaktian. Sawise cukup anggone nimba ilmu, banjur Jaka Mruyung diijinake nerusake pangumbarane nanging saka petunjuk Ki Mranggi kang diolehake saka ngimpine. Jaka Mruyung lunga ngetan lurus ngolek alas kang jenenge Pakis Aji. Sawise alas mau ditemokake, banjur dibabad amarga papan mau besuke bakal dadi Negara kang gedhe. Jaka Mruyung akhire ninggalake papan mau saka pratandha kang wis ditrima Ki Mranggi. Jaka Mruyung uga ninggalake pesen supaya papan mau dijenengi Desa Panulisan kang artine papan Jaka Mruyung bisa maca lan nulis.
Ing sawijining dina, Jaka mruyung tekan ing papan kang amba lan akeh sukete wernane ijo-ijo. Dheweke leren lan jarane mangan suket kang ijo-ijo mau. Banjur papan mau dijenengi Gumelar kang artine papan kang amba. Pangambaraan diterusake lan Jaka Mruyung wis tekan ing sawijining papan lan dheweke ketemu karo wong lanang enom jenenge Tlangkas. Tlangkas menehi ngerti yen Alas Pakis Aji wis cedhak yaiku ing sisih kidul Kadipaten Kutanegara. Akhire Jaka Mruyung nerusake pangumbarane maneh banjur ninggalake pesen kanggo Tlangkas. Pesene yaiku yen besuke Tlangkas arep dijaluki tulung mbabad Alas Pakis aji lan Tlangkas nyangguhi.
Dicritakake yen Ki Sandi wis tekan ing Desa Panulisan lan leren ing omahe Ki Mranggi. Sawise leren ana pirang-pirang dina ing omahe Ki Mranggi, banjur Ki Sandi nyritakake yen tujuane dheweke yaiku nggoleki anake lanang kang nduweni tanda ing lengen sisih tengen yaiku belong “ toh wisnu”. Banjur Ki Mranggi nyritakake yen bocah sing lagi digoleki mau saiki wis gedhe jenenge Jaka Mruyung. Jaka Mruung durung suwe lunga ngetan golek Alas pakis Aji. Ki Sandi ngrasa seneng amarga dheweke wis oleh kabar yen Jaka Mruyung iku anake lanang kang lagi digoleki lan saikine isih urip.
Sesuke Ki Sandi lan bojone nerusake pangambaraane mlaku ngetan nututi bekas lakune Jaka Mruyung. Ki Sandi lan bojone ngliwati kali kang bening banyune lan swarane banter (kemracak). Mula mbesuke papan mau dijenengi Desa Kracak. Ing sawijining papan, Ki Sandi ketemu karo wong lanang kang nggawa buah banjur dheweke takon jenenge buah mau.
“Pak, punika buah napa?” Pitakone Ki Sandi
Banjur wong lanang mau mangsuli nganggo basa Sunda, ”Le mah Gondang amis.”
Ki Sandi takon maneh, “Le mah Gondang amis punika artosipun punapa?”
“Artosipun inggih menika buah gondang kang rasane legi,” wangsulane wong mau.
Banjur papan mau besuke dijenengi Desa Gondangamis. Pangambaraane Jaka Mruyung saiki wis tekan ing pinggir Alas Pakis Aji. Dheweke leren ing papan kang akeh manuk jalake. Papan mau banjur dijenengi Pejalakan. Dheweke mlebu ing Alas Pakis Aji. Jaka Mruyung tekan ing Kali Datar lan ing papan kana uga ana kedung. Ing kedung kana akeh manuk Serwitine. Banjur papan mau dijenengi Kedung Serwiti.
Sawise Jaka Mruyung tekan ing pinggir Alas Pakis Aji, dheweke langsung mbabad alas. Nalika dheweke lagi mbabad alas mau, Jaka weruh ing sakitare kana ana wong akeh kang lagi padha gawe tambak iwak. Jaka Mruyung nyedaki wong-wong mau lan njaluk tulung mbabad Alas Pakis Aji. Banjur wong-wong mau pada nyangguhi.
Jaka Mruyung lan wong-wong mau mulai mbabad Alas Pakis Aji. Nalika lagi mbabad Alas Pakis Aji, jaka weruh naga (ula kang gedhe). Ula mau dicekel dening Jaka Mruyung banjur dipateni banjur diobong. Nalika lagi ngobong ula, genine melu ngobong Alas Pakis Aji. Warta yen Alas Pakis Aji kobongan, wis ditrima dening Adipati Nglangak yaiku Adipati Kutanegara. Adipati Nglangak murka banget marang Jaka Mruyung. Semana uga wong-wong ing Kadipaten Kutanegara, kabeh melu nyalahake Jaka Mruyung. Banjur Sang Adipati ngutus para punggawane kanggo nangkep wong kang wis mbakar Alas Pakis Aji yaiku Jaka Mruyung supaya diukum.
“Punggawa,! Tangkep lan ukum Jaka Mruyung!” Prentahe Adipati Nglangak.
Jaka Mruyung digoleki dening punggawa Kadipaten Kutanegara. Ora mbutuhake wektu kang suwe kanggo nggolek dheweke, akhire Jaka Mruyung bisa kecekel. Jaka Mruyung banjur diukum banjur dheweke dadi tahanan ing Kadipaten Kutanegara.
Adipati Nglangak nduwe anak telu yaiku Dewi Pandansari, Dewi Pandanayu, lan Dewi Rantansari. Putri-putri mau uga dadi prajurit wadon ing Kadipaten Kutanegara. Nalika dadi tahanan Jaka Mruyung ngetokake tingkah laku kang sopan santun. Akhire Jaka Mruyung dibebasake. Ing sawijining dina, Kadipaten Kutanegara nganakake sayembara kanggo ngolek Senopati Kadipaten Kutanegara. Senopati yaiku pemimpin perang utawa prajurit.
Ing sajroning sayembara, Jaka Mruyung oleh lawan kang sakti jenenge Ki Ketol Ireng. Wong loro mau padha-padha kuwate lan saktine. nanging akhire Ki Kentol Ireng nyerah, dheweke ngaku kalah. Jaka Mruyung menang lan dheweke didadekake Senopati Kadipaten Kutanegara. Banjur dheweke uga dinikahake karo anake adipati Nglangak kang nomer loro yaiku Dewi Pandanayu
Adipati Nglangak tambah seneng sawise ngerti yen Jaka Mruyung kuwi jebul putrane Adipati Munding Wilis saka Galuh Pakuan. Rahasia kabeh mau kabongkar amarga Tlangkas nyritakake babagan kabeh mau marang Adipati Nglangak. Akhire Kadipaten Kutanegara diserahake marang Jaka Mruyung.
Sawise Jaka mruyung dadi adipati, dheweke mulih menyang Kadipaten Galuh Pakuan. Wong-wong kadipaten wis ora padha kenal lan ora ngerti yen tamu kang nembe teka mau jebule Jaka Mruyung, putrane Adipati Munding Wilis. Ing kahanan kang kaya mangkono, Ki Juru Taman nglapor yen Rama lan Ibune Jaka Mruyung lunga nggoleki putrane kang digawa lunga perampok Abulawang.
Jaka Mruyung banjur mrentah punggawane supaya nyebarake pengumunan kang isine sapa kang bisa nemokake Adipati Munding Wilis lan bojone bakal diwenehi hadiah. Sawijining dina, Adipati Munding Wilis lan bojone maca pengumuman mau. Sang Adipati lan bojone ngrasa seneng banget. Akhire wong loro mau sarujuk arep teka dhewe marang Kadipaten Kutanegara nemoni putrane yaiku Jaka Mruyung.
Sawise tekan ing Kadipaten Kutanegara, Adipati Munding Wilis lan bojone nyritakake yen dheweke kuwi wong tuane Jaka Mruyung. Adipati Munding Wilis uga nyritakake sebabe Jaka Mruyung bisa pisah saka wong tuwane. Sawise ngerti critane kabeh, banjur Jaka Mruyung arep nuntut bales marang Abulawang. Nalika semana Jaka Mruyung isih jengkel.
Jaka Mruyung lan punggawane budhal menyang Bukit Mruyung. Sadurunge tekan ing Bukit Mruyung, dheweke malah diserang dening Abulawang lan rombongane. Banjur Jaka Mruyung lan punggawane genti nyerang. Akhire Abulawang lan rombongane bisa dikalahake. Abulawang ngaku salah lan njaluk pangapura marang Jaka Mruyung. Jaka Mruyung ora ngukum Abulawang amarga dheweke esih eling karo jasa-jasane Abulawang kang wis ngopeni dheweke nganti gedhe. Abulawang lan bojone dipindah menyang Kutanegara. Jaka Mruyung akhire bisa urip tentrem lan seneng amarga urip bareng karo wong kang ditresnani. Sawise kuwi ibukota Kadipaten Kutanegara dipindah marang Alas Pakis Aji kang wis dibabad mau. Alas Pakis Aji mau dijenengi AJIBARANG. Mula Jaka Mruyung kuwi Adipati Ajibarang kang kaping pisan.
Sawise Kadipaten Kutanegara ngadeg, Kadipaten Kutanegara dibagi dadi rong desa yaiku Desa Kutawera lan Desa Candinegara. Bukti yen cerita iki pancen ana yaiku anane kuburan kang jenenge Pandansari, yaiku kuburane Dewi pandansari. Uga ana kuburan Pandanayu yaiku kuburane Dewi Pandaayu bojone adipati Jaka mruyung. Kuburan mau ana ing sisih lor Ajibarang. Yen Dewi Rantansari ana ing Gunung Putri, sisih kidul Ajibarang lan Gunung mau dijenengi Gunung Putri.

Asal Mulaning Kutha Pemalang lan Gunung Slamet

Nalika jaman biyen, ana wong telu kang merguru ing padhepokan Argo Dimillah ing gunung Lawu. Kang lanang, jenenge Bayulan Giri, yen sing wadon jenenge Warih. Wis suwe anggone wongtelu mau ngangsu kawruh ing padhepokan ArgoDimilah, nganti katelune entuk ilmune dhewe-dhewe. Tanpa sadhar Bayu lan Giri tresna marang Warih, lan iku ndadekake ‘cinta segitiga’. Ananging ‘cinta segitiga’ iku malah ndadekake paduning sedulur saperguron mau. Akhire katelune lunga saka padhepokan Argo Dimillah kaperlu nyebarake ilmukang wis pikantuk nalika padha ngangsu kawruh ing kana. Sadurunge pisah, Warih ngucap, sapa wong kang ketemudhisik karodheweke berarti wong kuwi kang bakal dadi bojone. Warih uga pesen, menawa Bayu lan Giri ora kena curang lan kudu lila menawa salah sijine kang bakal dadi bojone Warih. Banjur wongtelu mau luga, Bayu lunga meyang wetan, Warih lunga meyang kidul, lan Giri lunga meyang kulon.
Giri kang nyebarake ilmune ingdhaerah kulon kudu ngadhepi laku kang abot ing dalan amarga Giri kudu ngadhepi alangan-alangan kayata dibegal ning dalan. Nalika kuwi, rampoke wis suwe ngawasi lakune Giri. Lan nalika rampok-rampok mau ngerti menawa Giri lagi mlaku dhewekan ing pangonan kang sepi, dheweke langsung ngadhang Giri. Kanthi manteping ati, Giri bisa ngadhepi kang ngalang-ngalangi lakune dheweke. Mula panggonan mau dijenengi PEMALANG. Sawise ngliwati Pemalang, Giri mlebu alas. Kaya entuk mukjizat, Giri metu saka alas kanthi slamet. Wong-wong kang weruh padha gumun, amarga akeh kurban kang mati menawa mlebu alas mau. Mula alas mau dijenengi Alas Roban.
Banjur Giri nglanjutake nyebar ilmu nganti tumekane ing sawijining gunung, Giri diganggu dening kethek kang cah-cahe akeh. Giri kewalahan anggone ngadhepi kethek-kethek mau. Banjur ana wong wadon nganggocadar kang ora liya yaiku Warih, teka nulungi Giri. Kethek-kethek mau padha mati, Giri slamet lan panggonan mau dijenengi Gunung Slamet. Amarga penasaran, Giri ngejar Wrih kaperlu pengin ngertisapa sejatine wong kang nylametake awake. Bayu kang lagi liwat, banjur weruh wong lanang lan wong wadon kang lagi gelut. Bayu mbelani Warih nanging dheweke uga penasaran karo wong wadon kang nganggo cadar iku. Dideleng saka pawakane, kayane Bayu kenal wong wadon kang nganggo cadar iki. Akhire cadare Warih kabukak dening Bayu. Banjur Warih ngambung tangane Bayu lan ngomong menawa Bayu kang bakal dadi bojone, amarga Bayu iku wong pertama kang weruh raine Warih. Sanajan Giri ora rela, nanging akhire dheweke ngalah maraang marang Bayu. Banjur Bayu lan Warih bebojoan. Dene Giri sakwise nrasa cukup anggone nyebarake ilmune, Giri banjur bali menyang desane lan dadi sesepuh kang dikurmati dening warga kana.

Buto gugat

Ganda Suwarno watuk-watuk. Ing satengahe wong-wong kang padha jejogedan iku, dheweke banget murina.
Anggone ora murina bae kepriye.
Sing arane nonton wayang kudune ya wayange sing digatekake.
Dudu egole bokong para penyanyi kaya mangkono kuwi.
Minangka dhalang dhongkol, dheweke duwe dudutan lamun para dhalang saiki seneng aji mumpung, nanging ora migatekake anggone mbabar crita.
Supaya penontone mbludak, kudu mboyong penyanyi sing akeh tur ayu-ayu. Sanadyan swarane mung pas-pasan nanging yen ketemplekan rupa ayu lan wasis egol bokong kaya Inul bisa gawe kemecere para penonton.
Cekake dudu wayange sing dadi tontonan, nanging kepara para penyanyine.
"Iki janjane tontonan apa, ta?" pitakone marang awake dhewe.
Anggone takon marga meruhi kanyatan dhalang sing biyene ngugemi pakem pakeliran ya wis melu-melu ambyur ing pakeliran murahan.
Contone kaya Ki Wasis Carito kang wengi iku ndhalang.
Kamangka, anggone keraya-raya nekani jagong disengaja bengi awit sekarep bakal nonton dhalangane Ki Wasis Carito. Pranyata malah gawe ati gela.
Awit, Ki Wasis Carito ora mung mbadal saka pakem pakeliran kepara uga ora ngugemi pakeme crita.
Gawe lakon carangan mesthine oleh bae, ning yen lakon mau mbabarake crita yen Citraksi duwe bojo Wara Sembadra iku jenenge ya wis kebablasan.
Mung bae ing crita kuwi, pancene Wara Sembadra kenya weton Eromoko, dudu putri saka Mandura.
Ki Wasis Carito pancen beda karo rikala isih mudha. Biyen, dheweke kondhang kaonang-onang minangka dhalang sing laris marga pancen apik temenan, kajaba swarane pancen gandem, sabetan lan sanggite uga bregas. Dheweke uga ora nyempal saka pakem pedhalangan.
Embuh marga apa saikine dheweke wis katut ilining ombak sing kaya-kaya ora bisa kabendung.
Dheweke melu-melu nggelar pakeliran sing banget nyempal saka pakem pakeliran.
Ganda Suwarno isih kelingan jaman biyen rikala Ki Wasis Carito sing jeneng asline Paimin ajar ndhalang.
Paimin pancen rada nekat supaya bisa dadi dhalang kang kondhang.
Apa bae ditempuh wektu kuwi.
Nadyan kerep tombok nanging ora kapok.
Nadyan kerep buntung tetep bae manggung.
Wis dudu crita sing nggumunake lamun bubaran ndhalang dheweke kerep nuntun wedhus menyang pasar kanggo tombok.
Olehe ora tombok bae kepriye? Opah tanggapan mung rong yuta. Kamangka penabuhe ana 22 wong.
Dene waranggana plus penyanyine ana cacah lima.
Kuwi durung sewa gamelan lan wayange kang mbutuhake dhuwit ora sethithik.
Kabeh mau pancen ana undhuhane.
Paimin sidane dadi dhalang kondhang lan ganti jeneng Ki Wasis Carito.
Ing satengahe penonton sing padha ngibing, Ganda Suwarno tansaya mumet sirahe.
Ora dikira lamun dhalang sing dianggep bisa nerusake pakem pedhalangan kaya Ki Wasis Carito kuwi saiki bisa kecebur ing pakeliran murahan. Pakeliran sing mung nyuguhake hura-hura.
"He, Ganda Suwarno, aku nuntut keadilan marang kowe!" panggetake Buta Cakil.
"Nuntut bab apa? Lha, salahku apa?"
"Kowe ora rumangsa salah? Salahmu wis ora kepetung...!"
"Kowe golek bukti? Ha, ha, ha...!" pambengoke Buta Cakil karo matane jelalatan kaya-kaya arep nguntal Ganda Suwarno.
"Wis akeh buktine. Aku sakanca kuwi uga titahing Gusti.
Ing antarane titah, satemene aku sakanca kuwi pilih tandhing.
Tandangku trengginas, cekatan.
Ning kena ngapa aku sakanca durung tau menang mungsuh wong sing tandange klemar-klemer kaya Janaka kae?"
"Pakeme pancen kudu ngono. Yen kowe sakanca sing dakmenangake, bisa-bisa aku dibalangi penonton."
"Ateges urip kuwi ora adil. Ngendi ana wong urip mung kanggo tumbal liyan?!"
"Ya kuwi adile. Kuwi wis trep...."
"Kok bisa?"
"Ya, bisa. Awit kowe buta sing elek rupane. Tumindakmu nasar lan adoh saka pranatan. Mula, kowe pantese ya kudu mati."
"Yen rupaku elek, kudune sing salah kuwi ya sing natah wayang.
Salahna dheweke! Ning, yen aku diarani tumindak nasar, aku ora trima, awit aku durung tau ndhemeni bojone liyan.
Wis kaping pira kowe kelonan karo pesindhenmu?"
Ganda Suwarno kelingan lelakon nalika isih mudha biyen.
Saben-saben ana waranggana enom tur ayu, mesthi ora luput dadi dhemenane.
"Ngapa kok malah nglamun!?" panggetake Buta Cakil maneh.
"A..., aku njaluk ngapura...!"
"Njaluk ngapura? Kok gampang temen...."
"Banjur aku kudu kepriye?"
"Kowe kudu njawab pitakonku dhisik!"
"Pitakonan bab apa?"
"Satemene sing nasar kuwi aku apa Janaka sing thukmis lan seneng ndhemeni bojoning liyan kuwi? Apa marga klangenane Janaka padha karo dhalange, banjur tansah dimenangke manawa mungsuh aku?"
"Hus, aja ngrembug bab kuwi maneh! Aku isin, marga wis tuwa...."
"Kowe ya duwe isin, ta? Wong kaya kowe kuwi becike enggal tinjo akerat bae!" ujare Buta Cakil agahan polah pencilatan nguber Ganda Suwarno. Ora ana cara liya tumrap dhalang sing ambegane wis nyenen-kemis kuwi kajaba mlayu golek slamet.
Ananging eman, playune Ganda Suwarno kepapak dening buta bajang.
"He, Ganda Suwarno. Kowe isih kelingan aku?"
"Ko, ko, ko...kowe Suka Sarana, ta?" semaure sajak keweden.
"He, he, he...isih tablang panyawangmu. Aku ya njaluk keadilan kaya Buta Cakil!"
"Keadilan bab, apa?"
"Kowe isih kelingan ta, yen aku mati siya-siya? Yen dakrasa tumindakku ora nasar kepara labuh-labet marang sedulur sing daktresnani. Nanging kena ngapa aku kudu nemahi tiwas?"
"Ko, ko...kowe ya kudu mati," semaure Ganda Suwarno sakecekele. "Kajaba rupamu elek, anggonmu labuh-labet marga kowe duwe melik supaya diaku sedulur dening Bambang Sumantri."
"Bab rupa elek kuwi jatah. Ning, tanpa labuh-labet aku iki rak ya sedulure enom Kakang Sumantri, ta?"
"Bener, ning Sumantri rumangsa isin duwe sedulur kowe...."
"Apa laku sing kaya mangkono malah dianggep bener?'
"Ya, pancen pesthine kudu mangkono...."
"Ateges cetha yen kowe dhalang sing ora adil. Mula, rasakna landhepe siyungku iki!"
Kaping pindhone Ganda Suwarno mlayu nunjang palang.
Banjur, makjadhug! "Krompyang....!!!" Dhengkule natap sakaning omah satemah sempoyongan nabrak meja kebak gelas lan jajanan.
Wong-wong kang lagi ngemasi gamelan lan wayang banjur ngroyong-ngroyong Ganda Suwarno marga semaput.


Kajirêt Alang Alang
Daksêkarêp angên-angên iki nlasak bêbóndhótan lêlakón síng kawuri. Dakjar sakabèhé kabukak manèh íng alam wêwayangan. Dakujå råså iki têtêgaran ngoyak marang rêrangkèn kêdadéyan síng wís mungkúr.
Kêdadéyan síng pêpak klawan mêndhak mêndhukulé kahanan. Såpå manèh yèn dudu uríp síng ajêg sêsandhingan klawan Rêtno. Ya Rêtno.
Wanitå siji kuwi pancèn síng ajêg ngisi lêmbar uripku. Wanitå síng tansah biså gawé ramé rikålå samún. Gawé bêníng rikålå bukêt, gawé padhang rikålå pêtêng. Nangíng nadyan mangkono wiwít saiki aku kêpéngín nglalèkaké íng siså-siså urípku. Awít aku ora kêpéngín lêlakón urípku ing salawasé kacêncang klawan dhèwèké. Wiwít iki aku kêpéngín mardikå. Uríp síng roså ngadhêpi êmbúh kåyå ngåpå wujudíng panguripan. Wiwít iki aku kudu nglênggånå yèn Rêtno mokal bisa dakdarbèki sawutuhé. Umpåmå kêmbang dhèwèké kang thukúl íng pinggír dalan, nadyan éndah ora ånå sijiå kang hak darbèni sawutuhé. Såpå waé biså mêthík. Såpå waé bisa nikmati ganda arúm wanginé.
Nangíng... têtélå ora gampang. Sêlót suwé aku ngadóh sêlót ngêlak råså iki kêpéngín bali kåyå síng wís naté karoncé dukíng uni.
Rikålå gagat rinå, wayahé bún isíh nêlêsi pasukêtan. Nalikå manúk-manúk sriti kêkitêran ing sêla-sêlané gódhóng príng síng isíh antêng íng pójók déså iki. Nalikå aku isíh têtêp lunggúh têkan ésúk iki ing pójók kampúng. Jalaran íng têngah wêngi mau aku têtêp kaosík déníng wêwayangané wanitå siji kuwi. Ing tlapukanku datan biså ngipataké anané wêwayangané, såkå pakulitané kuníng, kanthi mripat bêníng, rambút dåwå, èsêm paít madu lan andhêng-andhêng cilík-ing sisíh kiwå irúng kang bangír. Ati iki kêpagút wêwayangan wanitå sing patang taúnan iki tansah nyiram tlatah cêngkar ati iki.
"Tênan, sampéyan kêpéngín nglalèkaké aku, Tuan?" bêngi kuwi swarané nggodhå.
"Yå, nglalèkaké! Jalaran tangèh tå aku bakal darbèki awakmu," wangsulanku cêkak.
"Ha...ha...," Rêtno ngguyu ngakak. "Aku iki dagangan, Tuan. Siapa saja bolèh bawa pulang," kandhané wóng wadón iku karo ngrubúhaké awaké íng pundhakku.
"Nangíng généyå kowé nolak yèn daktuku lan dakgåwå bali," aku mbujúng omongané.
"Lho-lho..., kowé kuwat mbayar?" pitakón iku síng pijêr gawé aku klimpungan.
Pancèn, aku dudu bós síng dhuwít dadi pêrkara gampang. Aku wóng ngangguran síng íng dina-dinané amúng isi abúríng angên-angên. Sasat kåyå layangan pêdhót, íng dinå-dinaku amúng kléyangan êmbúh têkå ngêndi parané. Såkå kuwi aku nganti kêtêmu Rêtno. Wóng wadón síng mapan íng póncót jêjêl riyêlé kuthå iki.
Sulak abang wís kawistårå ing brang wétan.
Daklólós rókók síng kari saklêr, nuli bungkús kuwi dakrêmêt lan dakuncalaké íng kali cilík sangarêpku lungguhan. Bubar dakêmpak lan daksêdhót landhúng. Pêgå daksêbúl bantêr, prasasat nguncalaké wêwayangan síng gumandhul íng råså. Éwasêmånå pambudi kuwi datan kuwåwå buncang råså kapang.
Aku jumangkah nyêdhaki klarahan dluwang síng gumléthak íng sukêtan. Gambar síng kåyådéné ilustrasi sawijiné critå dadi narík kawigatènku. Kanggo nglipúr ati nuli dakwåcå crítå síng ana suwèkan dluwang tilas buntêl pangan kayané. Ndulu basané nganggo båså Jåwå mêsthiné iki såkå buku pêlajaran båså Jåwå. Wís ora ånå judhulé, níng íng kono kênå daksêmak kåyå critané kêthoprak síng naté dakrungu såkå radhio. Pangéran Jayèng Rasa síng matèni Dèwi Rêtnóníngsíh, jalaran trêsnané ditolak wanitå síng luwih trêsnå klawan kadangé sêpúh Pangéran Jayèng Kusumó.
Nyêmak critå kuwi dumadakan atiku dadi kêtarík. Sawijiné råså síng ora naté dakråså salawasé iki. Iyå, pokalé Jayèng Rasa, kåyå-kåyå pawèh gêgambaran tumrap aku. Bênêr, ora ånå cårå liyå aku dudu ngilangi Rêtnó. Ilangé Rêtnó, têgêsé tékadku kêpéngín mardikå såkå wêwayangané biså dadi kanyatan. Yèn aku ora bisa ngukúp, wóng liyå ugå kudu ora kêna ngukúp. Minångkå laku muríh kabèh mau katêkan, aku kudu ngilangi wanitå kuwi såkå sêla-sêlané urípku. Aku mênyat såkå lungguhan, dluwang sasuwèk mau dakbantíng lan dakilês sora.
Srêngéngé angslúp íng brangkulón. Lakuné wêktu dinå iki kåyå-kåyå palíng suwé dakråså. Pancèn sêdinå wutúh aku ngarêp-arêp srêngéngé énggal cêpêt angslúp íng jêrón bumi. Bêngi iki aku kêpéngín énggal mêthuki Rêtnó. Pisan manèh dhompètku takungak, dhuwit atusan siji asil dódólan pit ónthèl awan mau isíh wutúh sumlêmpit. Dhuwít kuwi wís cukúp kanggo nyêdhaki Rêtnó, biyasané sêprapaté kuwi waé wís cukúp.
Mancík bubar wayah Isak aku jumangkah. Sangu sawènèh sêdya anèh aku mlaku gagah tumuju papan pinggír gang síng rupak kuwi. Kumêluné pêgå rókók síng dakakêp kêsaut angín wêngi nguntabaké lungaku. Têkan prapatan ngarêp omahku kêbênêran Paiman tukang parkír liwat, sisan lakuné anggóné nunút dhèwèké. Kadêrêng lakuku énggal têkå papané Rêtnó.
Lampu limang watan ora kuwawa madhangi papan síng riyêl íng gang pinggir kuthå iki. Bocah-bocah síng ora kêtiban bêgjå, katón rêgêt lan pucêt nglipúr ati kanthi dolanan íng sêla-sêlané gang. Nalikå aku têkan íng papané Rêtnó, Sulasíh sing mêthukaké têkaku.
"Nggólèki Rêtnó, Bós?" kandhané nanggapi têkaku.
"Iyå, ånå tå?" aku balík takón.
"Rókóké sík," tangané bocah wadón iku agé nggramang íng sakku lan nyaút bungkús rókók.
"Lagi ånå tamu, ditunggu waé," Sulasíh nêrusaké klawan nyêdhót rókók.
"Mångså wayah ngéné wís nåmpå tamu?"
"Kowé yå wayah ngéné wís têkå kéné. Tamuné, Santoså, supír truk pêlabuhan. Kawít jam papat soré mau nganti saiki durúng mêtu," kandhané Sulasíh karo sèndhèn témbók.
"Sêmprúl, bêtah-bêtahé têmên," aku gêdumêl. Kêpêksané aku kudu nunggu nganti Santosa mêtu. Supír kuwi pancèn sugíh dhuwít, mulå tutúg yèn barêngan karo Rêtnó.
Dakungak såkå jam témbók síng cumanthèl ora adóh papanku lungguh nuduhaké sêtêngah sêpulúh bêngi. Édan, supír truk kuwi lagi mêtu såkå kamaré Rêtnó. Nalikå wóng mau liwat aku api-api turu.
"Bêtah têmên wóng mau ånå kéné?" pitakónku nalikå mlêbu kamaré Rêtnó.
"Suwé, bayaré ugå lumayan," wangsulané Rêtnó.
"Saiki aku yå wani mbayar suwé," aku nuduhaké dhompètku.
"Isiné pirå wani nudúh-nudúhaké dhompèt, gåwå mréné," Rêtnó têrús nyaút dhompètku, dhèwèké mèsêm nalikå wêrúh ing kono katón lêmbaran atusan éwón.
"Saiki piyé?" aku wani kêmaki.
"Karêpmu...," Rêtna kåyå kêthèk kêtulúp anané amúng manút, "Níng iki dhompèt kudu dakgåwå dhisík, kanggo jaminan," kandhané karo ngglédhag ånå dhipan.
"Oké," aku ngrubúhaké awak íng sisihé.
Nganti sawêtårå aku lan Rêtnó jêjagóngan. Rancangan síng wís dakracík ånå ngomah ndilalahé biså mlaku rancag. Niyat sakawít sansåyå nóthól nalikå supir truk mau sauwèn-uwèn ånå kamar iki. Jam íng kamar wis nudúhaké jam sêwêlas bêngi. Íng njåbå wis katón sêpi. Swarané bocah-bocah wís ilang kalindhih déníng wêngi. Amúng kålå-kålå kêprungu swårå cêkikikan ing sadawané gang, síng disêlani swårå sêsênggóran dadi wiråmå primitip bêngi iku.
Aku ngawiti ucul klambi, Rêtnó ora suwålå nalikå dakaras. Dhèwèké mêrêm nalikå aku tumindak sansåyå nakal. Lan..., wêngi iki wanitå iku ora nggrahitå. Bantal íng sandhingku rikat daksaút kanthi sarosané dakkêkêpaké íng rainé Rêtnó. Wanitå kuwi mau bånggå, nangíng aku luwih rosa. Suwéníng suwé karosané Rêtnó sêlót ringkíh lan sabanjuré mênêng. Éwasêmånå aku durúng kêmbå, rainé isíh dakkêkêp bantal.
"Mati kowé!" kandhaku nalikå nyawang wanita sing sasuwéné iki nggodhå atiku.
Wêruh Rêtnó wís tanpå nyåwå aku marêm. Nangíng sabubaré kuwi råså bingúng wêrúh-wêrúh mrambat ing dhådhå. Ånå råså panglênggånå yèn bêngi iki aku wís tumindak salah mungguhé ukúm. Têgêsé aku wís mlêbu ing bundhêtaning pêrkårå. Nglênggånå kuwi kabèh atiku dadi kuwúr, råså gêtêr tumanjêm íng dhådhå. Klambi daksaút lan aku agahan njranthal mêtu såkå kamaré Rêtnó. Aku ora kêpêngín polisi ngonangi tumindakku. Aku kudu mlayu.
Sêwêngi mupút aku ora turu. Aku têrus mlaku lan mlaku têrus. Mancík íng gagat rinå aku wís mancík íng sawènèh pasar sing adóh såkå kutha. Êmbúh ånå pasar ngêndi iki, aku ora ngêrti. Dumadakan aku ngrasakaké luwé. Aku kudu ngisi wêtêng dhisík, sadurungé aku nutúgaké playuku. Kabênêran ing pójók pasar ånå warúng wédang, lakuku tumuju kono.
Sawusé lunggúh aku aba tèh panas klawan mangan. Kåyå sêlak ora sråntå wédang dakombé lan sêga dakpangan klawan råså kêsusu. Sêga sêpiríng waé rasané kaya pahít, aku ora kuwåwå ngêntèkaké. Tibå wêktuné mbayar, édan! Jêbúl dhompètku kèri ånå kamaré Rêtnó. Têrús nganggo åpå aku arêp mbayar, aku bingúng. Nolèh rånå nolèh réné. Åpå aku kudu mlayu? Mêsthi waé aku sêngsara yèn nganti mlayu, pasar iki wis ramé aku bakal gampang dicêkêl yèn nganti mlayu ngéndhani bayaran.
Tujuné ånå wóng apikan íng sandhingku síng kåyå-kåyå ngêrti klawan njêrón pikiranku. Pawóngan iki pancèn nyólóng pêthèk, nóntón rupané, panganggóné lan pawakané wóng kuwi gênah préman. Iring-iringan klawan têkaku. Nangíng jêbúl apikan.
"Kowé mangan åpå Mas, aku síng mbayar," wóng mau nglólós dhuwít atusan èwu salêmbar kanggo mbayar.
"Matúr nuwún yå Mas, aku wís dibayari," kandhaku.
Wóng mau nyandhak pundhakku klawan kåndhå, "Dudu aku síng mbayar, dhuwit iki dhuwítmu dhéwé. Harak iki ta dhompètmu?" wóng mau nudúhaké dhompèt lan bênêr iku dhompètku. Généyå?
Durúng ilang råså kagètku wóng kuwi kanthi cêpêt ngrungkêt awakku. Sarosané aku suwålå, nangíng wóng mau luwíh roså.
"Kowé såpå? Salahku åpå?" aku njolå.
"Kowé tå síng matèni Rêtnó?" kandhané karo bórgól tanganku.

“ GUWA KISKENDHA “

Ing Desa Trayu Kecamatan Singorojo Kabupaten Kendal, ana papan wisata sing awujud guwa arane Guwa Kiskendha. Manut carita gethok tular, Guwa Kiskhenda iku mbiyene mujudake kraton. Dene retune Buta Asirah Maesa (kebo) kang arane Prabu Maesasura, duwe patih kang arane Lembusura (buta sirahe sapi) ana sing arane Jathasura. Prabu Maesasura iku ratub buta kang sekti mandraguna ora ana dewa kang wani marang dheweke. Ing sawijining dina, Prabu Maesasura utusan marang patihe nglamar widadari ayu ing kayangan arane Dewi Tara. Para dewa sejatine ora gelem nampa lamarane rabu Maesasura. Nanging lagi ngadepi patihe wae ora ana dewa siji wae sing wani marang Prabu Maesasura.

Bathara Narada nuli nggolek bala kanggo ngundurake utusan saka Guwa Kiskendha. Kanthi diapusi yen Dewi Tara bakal di paringake ing dina sing wis ditemtoake. Patih mau ora ngerti yen dheweke diapusi. Dheweke banjur bali menyang Guwa Kiskendha, matur marang Prabu Maesasura. Sauntara iku Bathara Narada njaluk tulung marang Raden Subali lan Raden Sugriwa.

“Subali lan Sugriwa kawe tak utus numpes buta-buta kang nggegirisi ing Guwa Kiskendha,” ucape Bathara Narada.

Subali lan Sugriwa mangsuli, gelem nanging njaluk aji-aji ndisik.” Raden Subali lan Sugriwa pinaringan aji-aji jenenge aji pancasona. Raden Subali lan Raden Sugriwa banjur tumuju ing Guwa Kiskendha. Nalika Raden Subali arep mlebu ana Guwa Kiskendha, meling karo Sugriwa kang ngenteni ana jaba.

Subali meling, “mengko yen iline banyu saka guwa rupane abang, iku ateges sing mati Prabu Maesasura, ten sing mili metu rupane putih, kuwi aku sing mati.” Subali uga weling yen dheweke mati kamangka lawang guwa enggal-enggal ditableg.

Ana ing jero guwa kelakon perang rame banget antarane Raden Subali mungsuh Prabu Maesasura., ing jero guwa nalika buta loro iku lena, sirahe kekarone dicandhak dening Raden Subali banjur diadukumba, sakal ajur mumur metu getih campur polo sing warnane putih mili metu ing jaba guwa. Nyumurupi bab iku Sugriwa ngira yen sing mati kuwi Subali, mula lawange guwa di tableg. Sugriwa banjur munggah ing kayangan nggarwa Dewi Tara.
“Dewi Tara, kula nyuwun kanugrahan badhe nggarwa panjenengan,” Ucape Sugriwa.
Sanalika banjur Dewi Tara maringake kanugrahan uga banjur meneng ana Guwa Kiskendha. Subali sing sejatine isih urip, kanthi kasektene bisa metu saka jero guwa, banjur nggoleki adhine Sugriwa.

Dheweke kandha adhine, “Aku kuwi wis bisa ditrima nuli bali ambegawan kanthi jenenge dadi Resi Subali. Kekarone perang rame banget. Nanging Dewi Tara wis ngandhani Sugriwa supaya ora usah perang.

Pancen watake Sugriwa ora gelem ngrungokake omongane Dewi Tara. Sugriwa wis ora bisa ngalahake Subali, dheweke kasesan yudane dicandhak dening Subali nganti temangsang ana wit, Sugriwa ditulungi Prabu Rama. Subali dipateni dening Prabu Rama. Subali menang nanging nuju nganglang mayit kanthi ngambah gegana. Dheweke muring-muring.
“Subali kudu tak pateni saiki,” ucape Dasamuka.

Dasamuka perang kaliyan Subali nanging dheweke kalah. Dasamuka banjur pinaringan aji pancasona, mula Dasamuka tambah digdaya. Watake Dasamuka pancen angkara murka, ora seneng yen ana liyane sing luwih sekti, senadyan kuwi gurune dhewe.

Dasamuka nggolek cara nyirnakake Subali. Dheweke uga ngongkon marang Subali supaya nyulik Dewi Tara lan ngrebut Negara Guwa Kiskendha, Subali klakon ngrebut Dewi Tara lan Negara Guwa Kiskendha. Sugriwa banjur utusan Jembawan supaya pawongan sing bisa mitulungi dheweke lan mateni Subali. Pungkasane kasil mboyong Raden Rama regawa lan Laksmana Widagda supaya mitulungi kasangsarane Sugriwa. Sugriwa (wujud kethek) dadi ratu ing Negara Alengka, saperlune numpes malaning jagad dening Dasamuka.

Rama uga bisa diarani Prabu Ramawijaya, Rama iku ratu ing Pancawati. Balane awujud kethek pirang-pirang cacahe. Mula bukane duwe bala kethek iku, amarga biyen tau nulungi kasangsayane Narpati Sugriwa sing kajepit ana wit asem dhampit amarga mungsuh Subali, amarga walesing budi, Sugriwa dhawuh marang para kethek.
“Para kethek kabeh supaya mbiyantu marang Rama anggone ngupadi garwane,” kuwi dhawuhe Sugriwa.

Ramawijaya dalah para kethek banjur padha yasa pasanggrahan ing Gunung Malyawan. Pasanggrahan ora beda kaya kraton. Mula banjur diarani kraton Pancawati. Ing sawijining dina Raden Rama banjur menang diceluk Prabu Ramawijaya, Ramareghawa, Ramabadra, Ramacandra lan Ramayana. Prabu Ramayana.

Prabu Ramayana iku putrane Dasarata digulawentah dening Begawan Wasistha, sahingga bisa dadi satriya utawa sekti mandraguna. Sawijining dina Rama ngleboni sayembara ing Negara Matilidirja lan mboyong prabu Janaka. Satekane ing Ayodya Rama dijumenengake ratu. Rama ditundhung saka praja supaya ora ngregoni praja Ayodya. Bebarengan karo Dewi Sinta lan didherekake Raden Laksmana manjing jero alas. Prabu Dasamuka kang mbalela ngiloni Prabu Rama klakon nglurug menyang Negara Ngalengka. Kabeh kuwi mau crita rakyat legendha Guwa Kiskendha kang mujudake kethek kanggo papan wisata ana ing Singorojo Kabupaten Kendal.

Selasa, 23 Agustus 2011

“LEGENDA CEMPAKA WULUNG”

Ing babad Pekalongan, Dewi Rantamsari yaiku anake salah siji demang ing kademangan Kalisalak. Kang critane Raden Joko Bahu diprentah utawa diutus dening Sri Sultan Agung Hanyokro Kusuma nglamar Dewi Rantamsari. Nalika R. Joko Bahu teka ing Kalisalak, Dewi Rantamsari banjur kepincut karo pawakan enom utusan saka mataram kuwi. Kabukten saka polahe kang kaya wong ketemu ksatriya.

Bareng wis kenal karo Demang Kalisalak, Nyai demang lan Dewi Rantamsari. R. Joko Bahu njlentrehake yen dheweke lagi entuk titah saka sang Sultan. Yen ing kademangan Kalisalak ana kembang kang lagi mekar lan wangi, ambune tekan Mataram. Sri Sultan kepengin nggarwa kembang kuwi.

Krungu kaya kuwi, Sang Demang ngrasa bungah. Sanajan mung anak demang, nanging wis ana tanda kamulyaan amarga arep dirabi dening Sri Sultan.
Krungu jawaban kuwi, banjur R. Joko Bahu langsung takon kang nduweni maksud mboyong Dewi Rantamsari menyang Mataram kanggo disunting Sri Sultan. Banjur dijawab langsung dening Dewi Rantamsari, “sapa wae wonge, ora sugih, ora mlarat, raja utawa prajurit, kang bisa njupuk kembang Cempaka ing taman Kalisalak, wong kuwi sing arep dadi bojoku.” Ora mikir dhisik, mung eling karo titahe Sri Sultan sing kudu klakon, banjur R. Joko Bahu nyanggupi. Akhire karo disekseni kabeh wong sing ning kana, R. Joko Bahu tunuju menyang taman Kalisalak. Satekane ing taman, R. Joko Bahu bingung amarga ora weruh wit Cempaka kang lagi kembang. Banjur takon karo Dewi Rntamsari ning ngendi manggone kembang kuwi. Dewi Rantamsari banjur nudhuhke yen kembang Cempaka sing arep dipek kuwi ana ing sanggule sang Dewi. Dewi Rantamsari ngijinake R. Joko Bahu njupuk kembang kuwi. Karo bingung, banjur R. JokoBahu njupuk kembang sing ana ing sanggule sang Dewi kanthi tangan kang nrdedheg. Bubar kedadeyan kuwi, banjur sang Dewi sujud ing sikile R. Joko Bahu. Nanging R Jaka Bahu ngira yen Dewi Rantamsari lemes, ora duwe tenaga. Banjur Dewi Rantamsari dituntun ngadeg maneh. Nanging sang Dewi isih katon sumingrah.
Amarga R. Joko Bahu kang njupuk kembang Cempaka ing taman Kalisalak, banjur wis sepantese yen R. Joko Bahu dadi bojone Dewi Rantamsari. R. Joko Bahu meneng sakwetara, ambegane seseg, pikirane werna-werna kelingan titahe Sri Sultan yen wis ana asile kudu cepet bali menyang Mataram. Nanging nyatane R. Joko Bahu karo Dewi Rantamsari sing menangake sayembara kuwi. Kanthi kikuk karo watuk-watuk cilik, wong loro kuwi njawab yen siap ngadepi kanyatan kuwi. Nanging kepriye karo titahe sang Sultan. Weruh wong loro kang wis kaiket tresna, Demang aweh dalan supaya kabeh bisa mlaku kanthi lancar. dijelasake yen ing jejere kademangan iki ana anak mas kang rupane mirip banget karo Dewi Rantamsari jenenge Randinem anake bakul srabi. Demang ngutus nemoni Radinem ing Kaligeluk. Bubar R. Joko Bahu karo Dewi Rantamsari , R. Joko Bahu sak rombongan pamitan karo Ki Demang arep nemoni Randinem ing Kaligeluk, kang sadurunge wis pesen mengko yen anake kang dikandut Dewi Rantamsari lair, supaya diwenehi jeneng R. Kuncung Darmanto yen lanang, nanging yen wadon sakarepe arep dijenengi sapa. Banjur R. Joko Bahu Purnakawan Hedho lan Gati budhal meyang Kaligeluk.
Akhire Dewi Rantamsari ditinggal bojone kang lagi ngemban tugas saka kraton, ora let suwe sang Dewi nglairake bayi lanang kang bagus rupane. Banjur diwenehi jeneng R. Kuncung Darmanto. Putrane dimong kanthi apik, tingkah lakune persis kaya bapake. ndelengake putrane kang sempurna, Dewi Rantamsari kepengin anake yen suk gedhe bisa migunani tumprap bangsa lan negarane. Senajan isih pelo ngomonge, nanging bocah kuwi banget pintere. Ibune nganti bingung nalika ditakoni R. Kuncung Darmanto, “ngapa kanca-kancane karo wong tuwa lanang ana sing diundang bapak.” Banjur Dewi Rantamsari njelasake yen bapake kuwi putra Mataram, lair saka ibu sing jenenge Dewi Cempaka Wulan, bojone Ki Gedhe Kesesi sing jenenge Den Mas Agung. Kang seda amarga kena eri baya putih, ing wektu kuwi Dewi Cempaka Wulan lagi meteng banjur nglairake putrane sing jenenge R. Joko Bahu ing kerajaan Mataram. Banjur dening Ki Gedhe Cempluk lan Ki Gedhe Cepeluk dititipake karo lurah Kesesi Bandung kang kawentar kanthi jeneng lurah buntal amarga ing ilate ana warna ireng. Dimong tekan gedhe banjur akhire nakonake ibu karo bapak kang sebenere. Dijelasake dening lurah buntal kasebut, yen ibune kuwi permaesuri saka Sultan Agung Hanyokro Kusuma, nanging ora dijelasake yen bapake kang sebenere kuwi Raden Mas Agung sing terkenal kanthi jeneng Ki Gedhe Kesesi kuwi putra saka Sultan Sayidin Panoto Gama utawa Panembahan Senopati.

Jumat, 04 Februari 2011

“NYAI AGENG BAGELEN”

Maha Prabu sri Kandihawan utawa Prabu Sowelocolo kang kuwasa ana ing krajan Medangkawit utawa Medangkamulan duwe anak 5 yaiku: Raden Jaka Panuhun, Raden Jaka Sanggarba, Raden Jaka Karungkala, Raden Tunggulametung, lan Raden Petungtantara. Raden Jaka Panuhun kang pinter ing babagab tetanen, ngganti Prabu Sri Kandihawan dadi raja lan mindhah ibu kota kerajaan ing Pagelen.
Raden Jaka Panuhun duwe anak loro cacahe nanging cacat kabeh, kalorone cebol lan kerdhil, dhuwure mung sadhuwure tongkat bedhil. Weruh anake kang kaya mangkono kuwi, Raden Jaka Panuhun sedhih lan pungkasane dheweke tapa brata nyuwun marang Kang Kuwasa. Raden Jaka Panuhun oleh pituduh saka swara gaib sing akon supaya dheweke nikah karo putrine ki Buyut Somolangu. Saka kuwi, Raden Jaka Panuhun duwe putra sing jenenge Raden Bagus Jaka Pramana.
Sri Getayu adhine Raden Jaka Panuhun sing pinter ing babagan agama, marentah ing Pamegatan. Kasalehanne ing babagan agama agawe asring ninggalake negara kanggo tapa brata. Sri Getayu duwe putra sing jenenge Raden Kayumutu. Raden Bagus Jaka Pramana sawise dhiwasa ngganteni bapakne marentah ing Pagelen kanthi gelar Sri Panuhun II. Sri Panuhun II duwe putri sing jenenge Dyah Ayu Roro Wetan. Raden Kayumutu sawise dhiwasa uga ngganteni bapakne marentah ing Pamegatan. Raden Kayumutu duwe putra sing jenenge Raden Jaka Awu-Awu Langit.
Dyah Ayu Roro Wetan salah sijine putri sing ayu kaya dene Dewi Kamaratih. Kabar kondhange putri sing ayu kuwi nganti tekan plosok-plosok negri, ora kejaba kabupaten Wingka kang diparentah dening Raden Tumenggung Wingka, salah sijine wong kang duwe watak atos, ati getas, kasar, lan brangas. Raden Tumenggung Wingka duwe ati marang Dyah Ayu Roro Wetan lan pengin nglamar dheweke supaya dadi bojone. Raden Tumenggung Wingka akon ki Wedana Braja supaya nglamarake anake Sri Panuhun II yaiku Dyah Ayu Roro Wetan. Sri Panuhun II nesu krungu pangakune ki Wedana Braja kang dadi kongkonane Raden Tumenggung Wingka amarga ora gelem ngadhep panduwure lan nglangkahi andhap asor.
Raden Tumenggung Wingka ora trima marang panolake Sri Panuhun II. Dheweke duwe rencana arep nggempur krajan Pagelen. Rencanane enggal-enggal digawe. Sri Panuhun II ngrasa jengkel lan anyel marang polahe Raden Tumenggung Wingka. Kango ngilangake rasa jengkele, Sri Panuhun II lunga neng alas karo pangawale kanggo mbeburu satwa liar.
Raden Tumenggung Wingka enggal-enggal nglakoni rencanane. Dheweke lan rombongane enggal-enggal nyerbu krajaan Pagelen. Ndilalah krajan sepi amarga para pengawal lagi ngeterake Sri Panuhun II mbeburu ana ing alas, Raden Tumenggung Wingka enggal bisa mlebu ana ing jero krajaan. Raden Tumenggung Wingka kasil nrobos mlebu lan nggoleki Dyah Ayu Roro Wetan. Permaisuri Sri Panuhun II kaget krungu reribut lan enggal-enggal nggoleki Dyah Ayu Roro Wetan sing lagi turu. Pawarta saka ibune durung rampung, lawang keputren wis didhobrak. Pamungsuhan karo Raden Tumenggung Wingka kadaean ana kono kanggo mbela awake dhewe. Kakuwatane Dyah Ayu Roro Wetan ora sabandhing karo Raden Tumengung Wingka, Dyah Ayu Roro Wetan semaput saengga niyate Raden Tumenggung Wingka katurutan kanggo nyulik Dyah Ayu Roro Wetan.
Sri Panuhun II kang lagi mbeburu ngrasakake pirasat kang ora apik, mula enggal-enggal dheweke lan rombongane mulih ana ing krajan. Kasep kanggone Sri Panuhun II, krajaan Pagelen wis morat-marit. Sri Panuhun II enggal-enggal nggoleki permaisuri lan anake, nanging sing ditemokake mung permaisuri kang semaput. Sawise sadhar, permaisuri enggal-enggal nyritakake kadadean kang lagi wae dumadi. Sri Panuhun II nyerbu demi kaurmatane Pagelen arepa tangane wis kakuras amarga lagi wae mbeburu ana ing alas.
Raden Tumenggung Wingka ngerti yen mungsuh mesthi bakal teka kanggo mbales kalakuwane, mula dheweke siyap jaga sakabehe kanthi masang telik sandi ing kabeh panggonan krajaan. Sri Panuhun II tekan ana ing kabupaten Wingka lan enggal-enggal entuk serangan amarga dheweke wis siyap. Paperangan antarane Raden Tumenggung Wingka lan Sri Panuhun II kadadean ana kono, nanging kasektene Raden Tumengung Wingka pranyata ora bisa disepelekake. Raden Tumenggung Wingka menang. Sri Panuhun II kena ing gegamane Raden Tumenggung Wingka, awake gumletak tanpa daya. Raden Tumenggung Wingka ngira yen mungsuhe wis mati banjur mbuwang Sri Panuhun II lan prajurite ana ing kali Lerang. Pagelen enggal-enggal dikuwasani dening Raden Tumenggung Wingka.
Raden Kayumutu lan Raden Jaka Awu-Awu Langit ngliwati kali Lerang kanggo lunga nyekar ing leluhur. Katon saka kadohan ana wong keli. Rombongan Raden Kayumutu enggal-enggal nylametake wong-wong kasebut kang salah sijine yaiku Sri Panuhun II. Sri Panuhun II digawa ana ing Pamegatan. Sawise sadhar, dheweke nyritakake kadadean paperangane karo Raden Tumenggung Wingka. Rumangsa dadi sedulure, Raden Kayumutu arep ngewangi Sri Panuhun II. Raden Kayumutu ngundang putrane Raden Jaka Awu-Awu Langit lan arep mbales kalakuwane Raden Tumenggung Wingka kanthi cara adu pitik jago. Raden Jaka Awu-Awu Langit nggawa “Awu Bendo”, sing sing cakar lan kukune landhep banget lan bisa mbekas ana ing watu.
Raden Tumenggung Wingka ngrasa sedhih lan nggresula amarga Dyah Ayu Roro Wetan ora gelem dadi bojone. Raden Jaka Awu-Awu Langit teka ana ing krajan Wingka kanggo perlu adu pitik jago lan disambet kanthi apik dening Raden Tumenggung Wingka amarga dheweke seneng dolanan kaya kuwi sisan kanggo nglipur kasedhihane amarga saka panolake Dyah Ayu Roro Wetan. Raden Tumengung Wingka mungsuh Awu Bendo duweke Raden Jaka Awu-Awu Langit nganggo Galih Ireng. Kalodhangan kuwi digunakake kanthi tenanan. Nalika kabeh lena, tanpa mikir dawa maneh Raden Jaka Awu-Awu Langit nyundukake keris pusakane ana ing awake Raden Tumenggung Wingka lan sanalika kuwi Raden Tumenggung Wingka tiwas. Pangawale nyerah tanpa nglawan maneh weruh majikane wis mati.
Raden Jaka Awu-Awu Langit kasil nggawa Dyah Ayu Roro Wetan kanthi slamet. Sri Panuhun II nyambut kamenangane Raden Jaka Awu-Awu Langit kanthi seneng. Pagen wis ana ing tangane lan Dyah Ayu Roro Wetan dinikahke karo Raden Jaka Awu-Awu Langit, Raden Jaka Awu-Awu Langit dadi gantine Sri Panuhun II kanthi gelar Adipati Cokropermono.
Dyah Ayu Roro Wetan lan adipati Cokropermono duwe anak telu jenenge Roro Pitrang, Roro traker, lan sing ragil Bagus Gentho. Adipati Cokropermono seneng nenandur kaya nandur pari lan dhele sarta ngingu sapi, wedhus, lan iwak sepat, dene Dyah Ayu Roro Wetan seneng nenun nggawe bathik. Dyah Ayu Roro Wetan duwe payudara sing dawa banget saengga yen anake arep netek gari nyampirake ana ing buri. Ing sawijining wektu, Dyah Ayu Roro Wetan lagi sibuk ujug-ujug dheweke ngrasakake ana sing netek saka buri. Ngira yen iku anake Dyah Ayu Roro Wetan meneng wae. Ora let suwe Adipati Cokropermono ana ing kono lan enggal-enggal ngelikake Dyah Ayu Roro Wetan supaya ngendhegage gaweyane lan nengok ana buri. Dyah Ayu Roro Wetan nuthuk pedhet nganggo palang kanthi nesu.
Adipati Cokropermono nakokake ana ing ngedi anak-anake. Nanging sing ana ing kono mung Bagus Gentho. Dyah Ayu Roro wetan kandha yen wiwit mau Roro Pitrang lan Roro Traker melu Adipati Cokropermono lunga., mung Bagus Gentho sing ana ing kono. Kalorone banjur nggoleki anake sing ilang, nganti ana abdi sing teka lan ngabari yen abdi mau weruh anake lagi dolanan lan mlebu ana ing lumbung.
Dyah Ayu Roro Wetan lan Adipati Cokropermono enggal-engal akon para abdi kanggo ngosongake kabeh lumbung sing kebak pari. Ngrasa yen ora sabar weruh tumandange para abdi kang rada alon, Dyah Ayu Roro Wetan njupuk galah lan ngudhek isi lumbung kasebut kanthi ceceran, kuntal menyang endi-endi. Sawise entek, katon anak lorone mau teturon lemes ana ing pojok. Kalorone wis ora ana nyawane.
Dyah Ayu Roro Wetan krasa jengkel lan anyel marang Adipati Cokropermono. Adipati Cokropermono dhwe ora trima yen disalahake, mbalekake kaluputane marang Dyah Ayu Roro Wetan, mula kalorone banjur padu. Adipati Cokropermono ngrasakake yen padu kaya kuwi ora ana enteke, mula dheweke pengin pisah lan arep mulih ana ing Pamegatan Awu-Awu Langit. Dyah Ayu Roro Wetan nyarujuki panjaluke bojone. Pungkasane kalorone pisah. Dyah Ayu Roro Wetan netep ana ing Pagelen, nerusake pamarentahan dadi putri panguwasa kanthi sebutan Nyai Adipati utawa Nyai Ageng Bagelen.
Nyai Ageng Bagelen ngetokake supata kanggo anak putuneb, yaiku ora entuk lelungan nggolek rejeki ing dina Anggara Kresna (Selasa wage), ora entuk nandur pari pulut ketan ireng, ngingu sapi ireng, kabeh wanita Bagelen uga ora entuk ngango klambi Sendhang Gadhung Mlathi, tapih lurik warna ijo, lan kemben bango tulak.
Nyai Ageng Bagelen marentah Pagelen nganti tuwa lan pungkasane seda. Sasedane Nyai Ageng Bagelen, Bagus gentho ngganteni ibune marentah Pagelen.

MITOS PULAU JAWA

Pulau Jawa adalah satu daerah penuh dengan legenda, kekuatan gaib dan mistis serta kepercayaan manusia tentang hantu-hantu, roh-roh leluhur, mahluk halus dan sebagainya. Laporan ini adalah satu pemeriksaan ke dalam dunia gaib yang berada di Jawa terutama kepercayaan manusia Jawa terhadap gunung-gunung. Saya dulu menjadi tertarik dalam topik ini waktu saya naik sampai puncak Gunung Merapi pada bulan Oktober tahun 1999. Kemudian waktu saya baru datang di Malang saya berjalan ke Gunung Bromo di daerah Tengger. Waktu saya sedang naik Gunung Bromo tersebut saya melihat keindahan dan kekuatan gunungnya hingga membuat saya merasa terpesona. Dari pengalaman itu saya kemudian ingin tahu lebih banyak hingga kalau saya bisa merasa terpesona dari gunungnya, bagaimana perasaan masyarakat setempat dan peran yang ada pada gunungnya dalam sistim kepercayaan masyarakatnya. Sejak waktu itu saya hanya memikirkan tentang hal-hal gaib untuk memeriksa aktivitas para mahluk halus, terutama memeriksa hubungan dunia manusia dengan dunia gaib.
Walaupun fokus topik saya adalah kepercayaan manusia terhadap gunung, penelitian ini tidak hanya tentang legenda atau upacara tradisional tetapi juga mengarahkan saya kepada bidang-bidang yang lain. Bidang-bidang tersebut termasuk kosmologi dan pemandangan dunia masyarakat Jawa, agama Islam, agama Hindu-Budha, kepercayaan animisme serta kepercayan masyarakat Jawa terhadap dunia akhirat. Dalam bab II laporan ini saya berbicara tentang agama di Jawa saat ini dan latar belakang mengenai kepercayaan manusia dan gunung-gunung. Walaupun kebanyak orang di Jawa beragama Islam, agama Islam yang dilakukan di Jawa berada perbedaan dari agama Islam ortodoks yang dilakukan di daerah Timur Tengah. Agama Islam yang dilakukan di Jawa juga punya unsur-unsur yang lain, yaitu kepercayaan animisme dari zaman prasejarah serta agama Hindu-Budha dari zaman kerajaan Hindu-Budha. Mengenai pemeriksaan saya ke dalam kepercayaan masyarakat terhadap gunung, itu perlu untuk saya berbicara tentang dua unsur terakhir yaitu kepercayaan animisme dan agama Hindu-Budha. Agama Hindu-Budha menguasai pulau Jawa selama delapan abad, abad 8 sampai abad 16. Orang beragama Hindu percaya dalam Gunung Meru sebagai rumahnya para dewa-dewa serta gunungnya melambangkan hubungan diantara dunia manusia (bumi) dan Kayangan atau dunia para dewa-dewa. Kepercayaan tersebut memang pengaruhi kepercayaan masyarakat Jawa mengenai gunung. Orang Jawa percaya gunung adalah tempat sakral dan biasanya didiami oleh mahluk halus, roh-roh leluhur atau dewa. Selain unsur agama Hindu-Budha, manusia Jawa juga punya kepercayaan bahwa tempat-tempat atau obyek punya semangat diri sendiri. Kepercayaan manusia seperti di atas adalah kepercayaan animisme dan termasuk kepercayaan tentang mahluk halus, roh-roh leluhur atau hantu-hantu yang mendiami macam-macam tempat. Kedua unsur di atas dicampurkan dengan agama Islam dan masih ada sampai saat ini.
Salah satu masalah dengan penelitian lapangan saya semester ini adalah bahwa setiap daerah di Jawa berada kepercayaan manusia diri sendiri terhadap gunung di daerahnya. Oleh karena itu saya memfokuskan penelitian saya di dalam dua daerah. Daerah penelitian yang pertama adalah daerah Tengger yang termasuk Gunung Mahameru serta Gunung Bromo. Saya tinggal di daerah Tengger tersebut selama tiga minggu pada bulan Maret tahun 2000. Sementara di daerah itu saya melakukan wawancara dengan orang dukun dan berbicara dengan penduduk daerah Tengger serta orang non-Tengger yang datang ke daerahnya. Selain wawancara dan pembicaraan dengan penduduk daerah Tengger saya juga membaca banyak buku latar belakang yang saya pakai untuk menyiapkan laporan saya.
Pada zaman kerajaan Hindu-Budha daerah Tengger dipakai sebagai tempat semedi dan untuk menghormati dewa Brama, yaitu dewa api serta dewa arah selatan dalam kosmologi Hindu. Orang Tengger beragama Hindu dan Gunung Bormo adalah gunung paling penting untuk orangnya, juga gunungnya mendapat namanya dari dewa Brama. Mengenai kepercayaan manusia Tengger terhadap gunung dulu saya menemukan cerita dari para dukun tentang Legenda Kasada serta Upacara Kasada. Legenda Kasada itu adalah cerita mengenai asal usul cikal bakal manusia Tengger dan hubungan mereka dengan mahluk halus Gunung Bromo. Dalam legenda itu satu nenek moyang Tengger bernama ‘Dewa Kusuma’ mengkorbankan jiwanya untuk kemakmuran anak cucunya. Akibatnya dari legendanya adalah perjanjian diantara manusia Tengger dan Dewa Kusuma untuk memberi sesajian setiap satu tahun sekali di Gunung Bromo. Perjanjian itu berbentuk Upacara Kasada yang dilakukan setaip pada tanggal 14 bulan Kasada dalam ketanggalan Tengger.
Selain legenda Kasada dan upacaranya saya juga menemukan kosmologi manusia Tengger yang menanggap Gunung Bromo sebagai tengah alam semesta serta perlabuhan kosmologinya. Selamatan orang Tengger selalu dilakuakan berhadap Gunung Bromo atau ke arah selatan. Ada teori bahwa perbedaan itu muncul dari kosmologi manusia Tengger pada zaman dulu yang percaya dari desanya selau berada Gunung Bromo ke selatan menurut kosmologi Hindu. Perbedaan muncul dari waktu orang Tengger mulai memakai sistim mata angin yang sama dengan orang Jawa yang lain. Selain itu di dalam desa-desa Tengger yang terpisah ada kepercayaan manusia tentang dunia akhirat yang termasuk Gunung Mahameru dan Gunung Bromo. Gunung di daerah Tengger tidak hanya penting untuk orang Tengger, juga untuk orang non-Tengger punya kepercayan tersendiri. Ada penduduk daerah lebih rendah yang menghormati mahluk halus yang menjaga sumber mata airnya serta orang daerah lainnya yang mau mendengar suara tuhan.
Setelah saya selesai meneliti daerah Tengger saya pindah sampai daerah penelitian kedua saya, yaitu daerah Gunung Merapi. Saya meneliti di dalam daerahnya selama empat minggu pada bulan April tahun 2000. Daerah Gunung Merapi dipilih sebagai daerah perbandingan terhadap Daerah Tengger, karena dua daerah beragama dan bersejarah yang berbeda. Daerah Tengger di atas orang beragama Hindu-Budha serta di Daerah Gunung Merapi orang beragama Islam dan bersejarah Kerajaan Mataram. Gunung Merapi adalah salah satu gunung berapi paling aktif di kepulauan Indonesia. Oleh karena itu menurut penduduk daerahnya, Gunung Merapi adalah pemberi dan pengambil yaitu memberi pupuk dari letusan gunungnya yang penting untuk kehidupan manusia dan juga letusan yang sama sudah mematikan ribuan jiwa sepanjang sejarah letusannya.
Kepercayaan serta kosmologi manusia Gunung Merapi didasarkan dalam Legenda Kyai Sapujagad. Cerita legenda itu terjadi pada waktu Kerajaan Mataram kedua muncul dan mengambarkan hubungan pendiri kerajannya yaitu ‘Panembahan Senopati’ dengan dunia gaib. Kosmologi manusia Daerah Gunung Merapi terdiri dari lima bagian yaitu Kraton Mataram Yogyakarta di tengah yang berada di dunia manusia dan Kraton Mahluk Halus Gunung Merapi ke utara, Kraton Laut Selatan ke selatan, Gunung Lawu ke timur dan Khayangan, Dlephi ke barat yang berada dalam dunia gaib. Akibatnya dari Legenda Kyai Sapujagad adalah perjanjian bahwa Kraton Mataram Yogyakarta bertanggungjawab untuk memberi sesajian kepada para mahluk halus di empat tempat yang lain dalam kosmologi manusia. Dalam kembalinya rakyatnya akan dilindungi oleh para mahluk halus tersebut. Perjanjian itu berbentuk Upacara Labuhan yang dilakukan setiap tahun sekali dan mulai pada tanggal 25 bulan Bakdamulud di Laut Selatan.
Kraton Mahluk Halus Merapi di dalam kosmologi Kraton Yogyakarta dipercayai oleh penduduk dipimpin oleh mahluk halus bernama ‘Empu Rama’ dan ‘Permadi’ dan menurut orang yang lain oleh ‘Kyai Merlapa. Selain pemimpin di dalam kratonnya penduduk juga percaya dalam macam-macam tokoh lain yang mendiami kraton itu. Kepercayaan manusia tentang Kraton Mahluk Halus Merapi tidak hanya dipercayai oleh Kraton Yogyakarta tetapi juga memperluas sampai rakyat desa-desa di lereng gunungnya. Rakyat tersebut punya kepercayaan tentang dunia akhirat. Menurut mereka waktu manusia meninggal rohnya akan mendiami tempat-tempat yang tergantung pada perlakuan hidupnya. Kalau orang waktu manusia melakukan hidupnya yang baik, rohnya akan tinggal di dalam Kraton Mahluk Halus Merapi atau Kraton laut Selatan. Sebaliknya kalau orang waktu manusia melakukan hidupnya yang tidak baik, rohnya akan dibuang dari kratonnya dan mendiami batu, pohon, tempat sepi dan sebagainya. Selain kepercayaan dunia akhirat itu manusia Gunung Merapi juga punya kepercayaan mengenai tempat-tempat angker serta binatang-binatang sakral di daerahnya.
Menurut kepercayaan penduduk daerah Gunung Merapi kalau gunungnya akan meletus mahluk halus Kraton Merapi akan memberikan tanda kepada manusia. Biasanya tanda itu dalam bentuk mimpi yang termia oleh para dukun atau ‘juru kunci’ Gunung Merapi. Saat ini ada ramalan bahwa Gunung Merapi sedang menjadi aktif lagi, menurut para paranormal dan para dukun. Ramalan itu didasarkan dalam rasionil bahwa manusia akan kena kemarahan para mahluk halus karena keadaan politik dan manusia di Indonesia pada saat ini. Walaupun menurut Direktorat Vulkanologi di Yogyakarta Gunung Merapi masih sedang tidur selama dua tahun sekarang. Kalau Gunung Merapi akan meletus tahun 2000 ini atau tidak, kami harus tunggu saja.
Dari dua daerah yang saya melakukan penelitian lapangan semester ini saya menemukan beberapa persamaan dan hanya sedikit saja perbedaan. Walaupun kepercayaan manusia di dalam kedua daerah penelitian memang adalah kepercayaan berbeda, kepercayaannya didasarkan dalam asal usul yang sama. Dalam pemeriksaan saya ke dalam asal usulnya saya menemukan tiga unsur yang bersama. Semua legenda dan upacara didasarkan dan disah dalam sejarah, yaitu Daerah Tengger bersejarah kerajaan Majapahit dan Daerah Gunung Merapi bersejarah kerajaan Mataram kedua. Lagi pulau kebanyakan kepercayaan manusia terhapap gunung berunsur agama Hindu-Budha dari zaman kerajaan Hindu-Budha atau kepercayaan animisme dari zaman prasejarah. Kalau orang Jawa beragama Islam, Kristen atau agama yang lain biasanya mereka juga punya kepercayan yang berasal Jawa. Dalam kepercayaan manusia berasal Jawa tersebut gunung-gunung memang berperan yang sangat penting
Rakyat Jawa tidak dapat memisahkan diri dari tanah dan lingkungannya. Pulau Jawa adalah pulau yang paling padat penduduknya di dunia dan semua penduduk tersebut tinggal di suatu daerah yang berada banyak gunung-gunung berapi yang aktif. Kekuatan pada gunung-gunung berapi tersebut sering dialami oleh manusia Jawa, kekuatannya berbentuk letusan keras yang dapat menghancurkan desa-desa dan kebun-kebun rakyat maupun mengorbankan ribuan jiwa manusia. Selanjutnya bencana letusan tersebut juga dapat menimbulkan bencana yang hebat dengan laut yang mengalami gelombang besar yang mengakibatkan banjir dan menghancurkan desa-desa di daerah pantai. Sebaliknya dari letusan itu dapat pula menjadi sumber pupuk bagi kehidupan rakyat Jawa. Maka dari itu kekuatan gunung berapi sangat mempengaruhi untuk semua aspek kehidupan di Palau Jawa, dari pupuknya tersebut dapat dimanfaatkan oleh para petani dan dapat menikmati pemandangannya untuk seluruh dunia.
Pulau Jawa memiliki luas tanah 132.000 km² dan mempunyai jumlah penduduk lebih dari 115 juta orang. Maka pulau Jawa adalah pulau yang paling padat penduduknya di dunia dengan kepadatan penduduknya rata-rata 850 orang setiap km². Di daerah Jawa ada empat kota yang berpenduduk lebih dari satu juta orang dan memiliki tanah yang kaya akan pupuk di Jawa Tengah yang kepadatan penduduknya mencapai 2000 orang setiap km². Gunung Berapi di Jawa berbentuk garis yang sepanjang pulaunya mengarah pada barat-timur dan ini adalah daerah yang paling aktif di daerah Pasifik ‘Ring of Fire’. Dapat di lihat pada gambar 1.1 di bawah ini untuk letak pokok Gunung Berapi di Jawa. Beberapa Gunung Berapi di bawah ini, yang letaknya dekat dengan pulau Jawa dan masih aktif sekali,yaitu Gunung Krakatau di Selat Sunda ke Barat dari Jawa, Gunung Merapi di Jawa Tengah, Gunung Kelud, Gunung Bromo, Gunung Semeru yang ada di Jawa Timur, dan sebagainya. Selain itu daerah tersebut memiliki kepadatan penduduk yang sangat tinggi dan juga ada banyak gunung berapi yang masih aktif dan dapat mengakibatkan bencana bagi manusia.

Di kepulauan Indonesia ada 129 gunung berapi yang aktif dan ada 79 gunung yang meletus sejak abad 16. Pada tahun 1883, Gunung Krakatau menjadi aktif lagi setelah waktu yang lama tidak aktif. Setelah dua bulan keaktifannya yaitu pada tanggal 26 Agustus tahun itu, Gunung Krakatau meletus dan bunyi letusannya yang keras dapat didengar dari negara Birma sampai Australia. Awan panas yang dimuntahkannya mencapai ketinggian hingga 26 km dan ada gelombang besar dengan ketinggian 10 meter di atas permukaan pantai Jawa Barat dan Samudra Timur hingga menghancurkan desa-desa di daerah tersebut. Pada kejadian itu mengakibatkan korban jiwa kurang lebih 35000 jiwa. Ini adalah bencana terburuk bagi masyarakat Jawa dalam sepanjang sejarahnya. Pada tahun 1930 Gunung Merapi di Jawa Tengah meletus hingga mengakibatkan korban jiwa tewas sebanyak 1369 jiwa. Pada tahun 1919 Gunung Kelud meletus mengakibatkan 5000 korban jiwa tewas. Letusan keras lain pada abad 16 yaitu Gunung Tembara pad tahun 1815, Gunung Agung pada tahun 1963 dan Gunung Galunggung pada tahun 1982. Gunung berapi sangat berperan bagi kehidupan masyarakat Jawa sebagai pemberi kehidupan dengan adanya kesuburan tanah yang dapat dimanfaatkan sebagai pupuk maupun pemanfaatan hasil dari letusan tersebut.
Pada saat di dua daerah penelitian yaitu daerah Gunung Merapi dan daerah Tengger untuk mendapat informasi saya melakukan wawancara semi-formal dan mengadakan pembicaraan secara tidak formal. Dalam penelitian ini, saya harus mencari informasi yang ingin saya dapatkan, yaitu tentang legenda, cerita rakyat, upacara tradisional dan kepercayaan manusia lainnya yang berhubungan dengan gunung. Dalam hal ini saya memilih metode yang paling efektif untuk mendapatkan informasi yaitu dengan mengadakan wawancara semi-formal dan pembicaraan umum. Saya tidak memakai metode pengumpulan data kuesioner, karena jenisnya informasi dan responden-responden yaitu orang petani dan orang spiritualis. Saya menganggap kuisioner sebagai metode yang kurang efektif. Pendekatan saya pada topik wawancara ini adalah dengan cara mewawancarai lebih dulu beberapa orang yang ahli atau yang lebih mengerti pada topik ini kemudian menanyakan tentang topik penelitian saya. Mengenai waktu yang saya ambil untuk mewawancarai, saya harus menanyakan kepada orang yang saya wawancarai untuk memberikan waktu luangnya.
Untuk daerah penelitian Gunung Merapi terlebih dahulu saya mewawancarai Pak Saptoto yaitu seorang seniman Yogyakarta. Untuk legenda Gunung Merapi yang mengisahkan tentang Kraton Mataram di Yogyakarta, saya dapat mewawancarai wakil dari Kraton Yogyakarta yaitu Ibu Agustina, dimana Beliau yang mengetahui tentang legenda Gunung Merapi dan hubungannya dengan Kraton Yogyakarta, kemudian menyarankan kepada saya untuk mewawancarai juga ‘juru kunci’ Gunung Merapi yaitu Bapak Marijan yang mana beliau juga dipercaya oleh Kraton Yogyakarta untuk menjaga kebersihan Gunung Merapi. Selain wawancara secara formal dengan ‘juru kunci’, saya juga berbicara secara tidak formal dengan warga di daerah itu, masyarakat Yogyakarta dan juga dari Direktorat Vulkanologi yaitu dengan Dr.A. Ratdomopurbo. Di daerah ini saya mengalami tiga permasalahan pada wawancara saya. Masalah pertama yaitu seringkali pada legenda atau cerita rakyat ada banyak versi yang berbeda, maka dari itu saya mengalami sedikit kesulitan untuk menemukan versi yang lengkap dan sama. Masalah yang kedua adalah seringkalinya orang-orang memakai nama-nama yang berbeda pada tokoh cerita tersebut. Dan masalah yang ketiga adalah kesulitan pada bahasa yang dipakai oleh orang yang saya wawancarai, terutama di daerah Yogyakarta yang dekat dengan Kraton selalu memakai bahasa Jawa ‘Kromo Inggil’ yang sedikit sulit untuk saya terjemahkan.
Pada daerah penelitian di Tengger lebih dulu saya menemui Bapak Tris yaitu penduduk desa Ranupani yang juga dosen IKIP Malang. Selain itu Bapak Tris juga menyarankan saya untuk mewawancarai Bapak Soedja`i dimana Beliau adalah lurah dukun atau dukun yang tertinggi ilmunya di daerah tersebut. Lurah dukun untuk daerah Tengger berbeda sekali dengan dukun umum yang kebanyakan di Jawa, dukun daerah Tengger hanya berperan untuk menjaga kebudayaan Tengger dan melakukan upacara tradisional. Saya mewawancari dukun di desa Ranu Pani secara semi-formal dan mewawancarai tidak formal dengan orang-orang petani juga orang yang naik gunung Semeru. Beberapa masalah yang saya alami pada wawancara di daerah Tengger adalah kebanyakan penduduk di daerah Tengger saat ini bukan asli penduduk Tengger, jadi tidak banyak orang yang tahu tentang kepercayaan masyarakat mengenai gunung di daerah tersebut.
Masyarakat Jawa hidup bersama alam yang memiliki gunung berapi paling aktif di dunia. Sepanjang sejarah masyarakat Jawa, mereka sering mengalami bencana seperti letusan gunung berapi, gempa, banjir dan gelombang air pasang. Menurut kosmologi Jawa bencana seperti di atas berhubungan dengan tindakan manusia, masyarakat Jawa tidak memisahkan diri dengan dunia manusia, alam dan gaib tetapi semua adalah satu. Maka kalau ada kejadian dalam dunia manusia, kejadian itu punya refleksi dalam dunia gaib (Magnis-Suseno, 1997, p.91). Gunung-gunung dalam kosmologi manusia Jawa berperan sangat penting. Untuk masyarakat Jawa gunung adalah penderma dan pengambil. Letusan gunung berapi bermanfaat sebagai pupuk untuk kesuburan tanah, yang juga untuk mata pencaharian rakyat tetapi akibat dari letusannya bisa menghancurkan desa-desa dan mengkorbankan ribuan jiwa. Menurut kosmologi masyarakat Jawa gunung-gunung sebagai perlabuhan dan rumah untuk mahluk halus. Dalam masyarakat Jawa gunung sebagai lambang untuk bisa ditemukan dalam banyak bentukan, misalnya dalam pertunjukan Wayang Kulit pada permulaan dan akhirnya ada Gunungan. Gunungan itu dalam ceritanya bisa berlambang gunung, rumahnya para dewa-dewa, hutan atau masalah besar untuk perannya (Sunardjo, 1997, p.4).
Salah satu masalah pada penilitian saya semester ini, tentang ‘kepercayan manusia terhadap gunung berapi di Jawa’ adalah orang di setiap daerah masyarakat punya kepercayaan sendiri dan berbeda terhadap gunung setempat. Maka setiap daerah punya legenda, kosmologi, tempat-tempat angker dan kepercayaan terhadap gunung yang berbeda. Oleh karena itu saya hanya memfokuskan penelitian saya di dalam dua daerah bertuju mencari persamaan, perbedaan dan asalnya kepercayaan manusia di daerahnya. Saya memilih satu daerah orang beragama Hindu yaitu daerah Tengger dan satu daerah yang masyarakatnya beragama Islam yaitu daerah Gunung Merapi. Pemeriksaan ke dalam kepercayaan manusia di Jawa tidak lengkap tanpa memikirkan tentang agama di Jawa. Bab ini bertuju untuk memberi pendahuluan yang singkat dan tidak lengkap ke dalam bidang agama dan kepercayaan umum mengenai gunung di Jawa.
2.1 Agama di Jawa:
Dalam sejarah pulau Jawa ada tiga zaman pokok mengenai agama yaitu zaman prasejarah sampai abad 8, dimana zaman itu rakyat Jawa tinggal di dalam masyarakat kecil dan kepercayaan animisme. Kepercayan animisme termasuk kepercayan manusia mengenai mahluk halus dan roh leluhur yang mendiami bermacam-macam tempat. Zaman kedua adalah zaman kerajaan Hindu-Budha. Pertama dengan kerajaan Mataram dari abad 8 sampai abad 10 yang terletak di Jawa Tengah, kerajaan Majapahit dari abad 13 sampai abad 16 yang terletak di Jawa Timur. Pada zaman itu kedua kerajaan tersebut masyarakatnya beragama Hindu serta agama Budha. Zaman yang ketiga adalah zaman Islam setelah abad 16 waktu kerajaan Majapahit turun. Kerajaan Islam yang dibentuk masih menyimpan banyak tradisi dari kerajaan Hindu-Budha tetapi memakai agama Islam. Karena tiga zaman agama tersebut, agama di Jawa saat ini berlapiskan tiga, yaitu kepercayaan animisme, agama Hindu-Budha dan agama Islam.
Kebanyakan orang Jawa sekarang beragama Islam dan minoritas beragama lain. Walaupun mayoritas orang beragama Islam, agama Islam yang dilakukan di Jawa punya perbedaan dari agama Islam yang dilakukan di daerah Timur Tengah. Agama Islam di Jawa dicampurkan dengan kepercayaan manusia lain yang asli Jawa, yaitu kepercayaan animisme dan kepercayaan dari kerajaan Hindu-Budha. Menurut penelitian yang dilakukan oleh Cliford Geertz, masyarakat Islam Jawa bisa dipisahkan ke dalam tiga kelompok, yaitu Santri, Priyayi dan Abangan. Orang Santri digambarkan sebagai orang yang melakukan agama Isalm secara ortodoks dan adalah orang rajin dengan ritual-ritual agamanya.Orang Priyayi digambarkan sebagai orang yang masih punya kepercayaan dari kerajaan Hindu-Budha dan kepercayaan ini dicampurkan sama agama Islam. Orang Abangan digambarkan sebagai orang walaupun masih orang beragama Islam, agamanya dicampurkan sama kepercayaan animisme. Sejak Clifford Geertz menerbitkan buku ‘The Religion of Java’ dia menerima banyak kecaman dari ahli anthropologi yang lain, kalau teori Geertz benar atau tidak bahwa dari pengalaman saya kebanyakan orang di Jawa kalau beragama Islam, Kristen atau yang lain, mereka masih punya kepercayaan asli Jawa. Istilah ‘kejawen’ menyerahkan kepada orang Islam-Jawa yang masih ikut adat asli Jawa yang tidak ada dalam agama Islam secara ortodoks (Hefner, 1989, p.4). Kebanyakan kepercayaan masyarakat Jawa terhadap gunung asli dari kepercayaan animisme dan agama Hindu-Budha.
2.2 Kepercayaan Animisme Asli Jawa:
Asalnya kepercayaan animisme adalah dari zaman prasejarah dan bagian kepercayan ini masih hidup sampai sekarang. Penganut animisme adalah orang yang percaya bahwa tempat-tempat atau obyek punya kepercayaan sendiri, misalnya orang yang percaya dengan mahluk halus, roh leluhur dan hantu yang mendiami macam-macam tempat. Dalam penelitian yang dilakukan oleh Lucas Triyoga di daerah Gunung Merapi, dia menggolongkan mahluk halus ke dalam tiga jenis, yaitu Roh Leluhur, Dhanhyang dan Lelembut. Peggolongan tersebut adalah seperti yang berikut;
1. Roh Leluhur: Roh Leluhur adalah roh semua orang yang sudah meninggal dunia. Orang percaya bahwa waktu manusia meninggal dunia, jiwanya akan melayang-layang di atas rumahnya selama empat puluh hari. Setelah itu jiwanya akan mendiami sesuatu tempat menurut kepercayaan orangnya. Biasanya orang percaya bahwa roh leluhur bersifat baik dan akan menjaga anak cucunya.
2. Dhanhyang: Dhanhyang adalah mahluk halus yang tertinggi dan biasanya mendiami tempat seperti gunung, sumber mata air, sungai, desa, mata angin atau bukit. Mahluk halus ini bersifat baik dan suka menolong manusia.
3. Lelembut: Lelembut adalah jenisnya mahluk halus terendah. Fungsi mahluk halus ini adalah menggangu, merusak, membuat sakit dan mematikan manusia. Biasanya Lelembut mendiami tempat sepi, hutan, pohon dan batu. Ada banyak jenis Lelembut, yaitu Banaspati, Jin, Wewe, Gendruwoo, Peri, Jrangkong, Wedon, Buta, Thethekan dan Gundhul Pringis (Triyoga, 1991, pp.54-61).
2.3 Kepercayaan Agama Hindu-Budha:
Asalnya agama Hindu dan agama Budha adalah dari negara India dan agama tersebut datang ke pulau Jawa sebelum abad 8. Pada abad 8 kerajaan mataram pertama muncul sampai abad 10, kemudian pada abad 13 sampai abad 16 ada kerajaan Majapahit. Kedua kerajaan tersebut beragama Hindu-Budha. Agamanya adalah gabungan diantara agama Hindu, terutama terhadap dewa Siva, agama Budha dan dicampurkan dengan kepercayaan animisme. Rakyat kerajaan tersebut percaya bahwa rajanya adalah inkarnasi dewa Siva yang menurut kosmologi mereka rajanya berbentuk tengah alam semesta. Kosmologi agama Hindu termasuk lima dewa, empat dewanya menurut mata angin dan Siva sebagai tengah. Dari dewa Siva di tengah ada Iswara ke timur, Brama ke selatan, Mahadewa ke barat dan Visnu ke utara (Hefner, 1989, p.69) (melihat diagram 2.1). Selanjutnya karena dunia manusia berhubungan dengan dunia alam dan gaib, pada waktu kerajaan Hindu-Budha kalau ada bencana seperti letusan gunung berapi, banjir dan sebagainya, bencana itu akan mengkurangkan kekuatan rajanya (Magnis-Suseno, 1997, p.103).
Lingkungan geografis pulau Jawa memang cocok dengan lambang agama Hindu. Dalam agama Hindu ada kepercayaan tentang Gunung Meru, Gunung Meru dianggap sebagai rumah para dewa-dewa Hindu dan sebagai hubungan diantara bumi (manusia) dan Kayangan. Kalau manusia ingin mendengar suara dewa mereka harus semedi di puncak Gunung Meru. Di Jawa sekarang percaya terhadap gunung yang menganggap gunung sebagai tempat didiami oleh dewa-dewa atau mahluk halus. Selanjutnya daerah bergunung-gunung masih dipakai oleh manusia Jawa sebagai tempat semedi untuk mendengar suara gaib.


http://dagadujogja.multiply.com/journal/item/4/mitos_pulau_jawa

MITOS INDIANISASI

ISTILAH Indianisasi baru dikenal mendekati abad ke-19, ketika Raffles mengangkat Indianisasi sebagai topik yang digenari melalui buku ''The History of Java''. Namun, Raffles tidak sendiri, peristiwa yang paling dramatik dalam merumuskan Indianisasi terjadi pada saat segerombolan tentara Inggris yang berasal dari Bangali mencetuskan pemberontakan Sepoy di Jawa Tengah pada tahun 1815 (Denys Lombard: 1996).

Setelah mereka merebut Yogyakarta (pada tahun 1812), beberapa perwira, di antaranya bernama Kapten Dhaugkul Sigh, terkejut melihat bahwa Jawa adalah tanah Brahma dan bahwa Sunan adalah keturunan Rama. Berdasarkan alasan keyakinan keagamaan seperti itu, mereka merumuskan gagasan pemberontakan pada kekuasaan Inggris demi memulihkan kekuasaan Hindu di Jawa. Pemberontakan itu gagal, tetapi peristiwa itu perlu diberi tempat dalam sejarah mitos Indianisasi.

Setelah Raffles, gagasan Indianisasi dilanjutkan oleh para sarjana Belanda, yang beberapa di antaranya ahli bahasa Sansekerta, seperti J.LA Brandes, H. Kern, N.J Korn, dan WF Stutterheim. Pada tahun 1918, ditulis artikel yang terkenal dari George Coodes yang menghidupkan kenangan akan Kerajaan Sriwijaya, dilanjutkan dengan Krom yang menerbitkan tulisannya berjudul ''Hindoe-Javaansche Geschiedenis'' (sejarah Hindu-Jawa), pada tahun 1931.

Beberapa sarjana India juga tertarik dengan wacana Indianisasi seperti RC Majumdar dan HB Sarkar. Tetapi yang monumental adalah kunjungan Rabindranath Tagore pada tahun 1930 yang secara jelas menyebutkan bahwa "ia memang merasakan kehadiran India di mana-mana, tetapi tidak sungguh-sungguh menemukannya kembali".

Bali Kuna
Walaupun bukti-bukti Indianisasi sudah secara meyakinkan disampaikan oleh para sarjana Indolog Inggris dan Belanda, namun ada dua catatan penting yang berkaitan dengan Indianisasi di Indonesia, khususnya di Bali. Pertama, mitos India lebih menjadi fenomena Jawa/Bali Kuna dibandingkan dengan fenomena Bali Majapahit. Disebut Bali Majapahit untuk membedakan dengan Bali kuna, yang memang secara kuat dihubungkan dengan India.

Kedua, Indianisasi tidak sepenuhnya berhasil membangun secara totalitas peradaban India karena Indianisasi harus berhadapan dengan fragmentasi paham keagaman serta masih hidupnya sistem kepercayaan lokal sebelum Indianisasi berkembang. Oleh karena terjadi pola penerimaan dan pertukaran antara peradaban India dengan lokalitas. Bentuk akhirnya bisa bermacam-macam; di Jawa melahirkan Kejawen, di Bali menghasilan sistem beragama yang khas Bali. Ketiga, Indianisasi sangat terkait dengan bangun kekuasaan politik yang menopangnya. Dengan demikian Indianisasi tidak an sich fenomena kebudayaan melainkan juga fenomena politik.

Secara historis, Indianisasi pada masa Buli Kuna dihubungkan dengan kelahiran dan berkembangnya berbagai sekte, mulai dari sekte Sambu, Brahma, Indra, Wisnu (Wesnawa), Bayu dan Kala, yang tentu saja mengalami interaksi dengan kepercayaan lokal pada saat itu. Interaksi antara berbagai sekte dengan kepercayaan lokal menyebabkan paham keagamaan yang terbangun tidak sepenuhnya bertahan dalam bentuk aslinya (otentisitas) melainkan mengalami proses silang budaya dengan kepercayaan lokal.

Di samping menghadapi pengalaman dengan kepercayaan lokal, paham keagaman yang bersendikan pada sekte hidup dalam pluralitas yang bisa saja berakhir dengan benturan-benturan paham keagamaan. Dalam konteks seperti itu, sekitar 923 Caka, oleh Mpu Kuturan yang bertindak sebagai Senapati Pakiran-kiran I Jero Makabehan, keberagaman sekte-sekte itu kemudian diakomodasi dalam konsep Tri Kahyangan.

Selain kehadiran sekte-sekte, pengaruh India juga terlihat dari konsep pakraman. Pakraman pada dasarnya sebuah tatanan masyarakat yang hidup dalam tradisi India. Tatanan itu disebut dengan Grama yang artinya tatanan (sekarang di India disebut Grama Penchayat). Di Bali, istilah grama ini diterima menjadi krama dan selanjutnya menjadi pakraman. Dengan demikian, sistem sosial Bali Kuna merupakan reproduksi tatanan sosial di India.

Jejak pengaruh India juga terlihat dalam legenda dan mitologi yang berkembang secara historis pada masa Jawa/ Bali Kuna; Pertama, legenda Aji Saka, yang mengisahkan bagaimana seorang keturunan Brahmana dari India dan menetap di Medang Kemulan. Aji Saka kemudian dikisahkan bisa membangun ketertiban dan peradaban setelah mengalahkan Prabu Baka yang berwatak raksasa (tidak beradab).

Kisah kedua tercantum dalam kitab Tantu Pagelaran. Dalam Tantu Pagelaran diceritakan asal mula Batara Guru yang pergi bersemedi di Gunung Dieng untuk meminta pada Brahma dan Wisnu agar Pulau Jawa diberi penghuni. Akhirnya Brahma menciptakan kaum laki-laki dan Wisnu menciptakan kaum perempuan. Di samping itu dikisahkan juga semua dewa menetap di bumi baru itu dan memindahkan Gunung Meru dari Jambhu Dwipa. Sejak itu gunung yang disebut pinkalalingganingbhuwana itu tertanam di Pulau Jawa. Kisah legenda ketiga adalah kedatangan dinasti Warmadewa yang lebih dihubungkan dengan India dibandingkan dengan Jawa. Walaupun hubungan dengan Jawa akhirnya terbangun ketika putra Udayana, yang bernama Airlangga menjadi menantu Raja Dharmawangsa Teguh Ananta Wikrama di Pulau Jawa dan kemudian memegang kekuasaan atas pulau Jawa.

Proses Indianisasi mengalami kemunduran ketika kuasa politik para Maharaj di India kemudian jatuh ke tangan Sultan-sultan Moghul yang beragama Islam. Kemunduran itu memungkinkan bagi terjadinya bentuk baru dalam pembangunan sistem kepercayaan di wilayah-wilayah yang dahulunya menjadi sasaran Indianisasi. Salah satu bentuk kreasi lokal yang paling nampak dalam sejarah adalah ekspansi sistem keagamaan yang dibawa oleh kekuasaan Majapahit.

Bali Majapahit
Berbeda dengan Bali Kuna yang secara kuat dipengaruhi oleh mitos India, mitos India tidak begitu kuat pengaruhnya di Bali Majapahit, karena Bali Majapahit lebih dekat dengan mitos Jawa. Hal ini nampak dari beberapa teks dan mitologi yang berkembang di Bali, mulai dari kitab Usana Jawa, Usana Bali, Batur Kemulan sampai dengan sejarah Pancaka Tirta. Dalam berbagai kisah mitologi, Gunung Tonglangkir diceritakan sebagai penggalan Gunung Mahameru; Gunung Semeru, Tonglangkir dan Rinjani. Demikian pula dengan asa-usul geneologis; Hyang Putra Jaya, Hyang Gni Jaya dan Dewi Danuh yang bersumber dari Sang Hyang Pasupati yang bersemayam di Gunung Semeru di Pulau Jawa.

Selanjutnya mitos Jawa ini diperkuat oleh kedatangan ekspedisi Gadjah Mada ke Bali yang menempatkan Dinasti Kepakisan sebagai pemegang kekuasaan atas Pulau Bali. Kehadiran bangun kuasa baru ini tidak hanya berpengaruh pada pembentukan tatanan sosial-politik baru yang sering disebut Negara dan desa-desa Apanage (majapahit), namun kemudian menegakan sebuah tafsir keagamaan baru yang hegemonik. Tafsir keagamaan inilah yang kemudian melalui instrumen kekuasaan masuk secara penetratif ke desa-desa Bali Kuna (James Danandjaja:1990).

Namun, penetrasi sistem kepercayaan dominan itu tidak selalu berakibat penghancuran pada sistem agama lokal, kadangkala hubungannya bisa koeksistensi atau bahkan sinkretisme, di mana sistem agama dominan berdampingan dengan sistem agama lokal.

Walaupun demikian, sistem kepercayaan yang dianut oleh pemegang kuasa politik menjadi acuan dari sistem kepercayaan sosial masyarakat Bali keseluruhan. Relasi antara kekuasaan dan bangun paham keagamaan sedemikian kuatnya sehingga keduanya berada dalam hubungan yang mutualistik. Hal ini nampak jelas dalam lontar Widhi Papinjatan dan sebagainya.

Secara geneologis, pemegang kuasa politik di Bali juga cenderung mencari garis pertautan silsilah dengan Jawa bukan dengan India. Misalnya dinasti Kepakisan dan keturunan Dhyang Nirartha dihubungkan dengan Mpu Tantular dan Mpu Bharadah yang memegang peranan politik di Jawa. Demikian pula dengan keturunan para Arya di Bali yang mencari pertautan dengan kekuasaan Jayabhaya di Kediri.

Bali Baru
Dalam konteks Bali baru, Indianisasi tentu saja akan dipahami berbeda dengan Indianisasi pada masa Bali Kuna. Berbeda dengan masa lalu, proses Indianisasi sangat didukung oleh sistem perdagangan global dan pola ekspansi paham keagamaan yang ditopang oleh kekuasaan politik, Indianisasi sangat dibantu oleh globalisasi dan mempunyai banyak wajah.

Bagi kalangan yang pembela sistem beragama dengan kebudayaan lokal, Indianisasi dianggap mengabaikan nilai dan sistem lokal, sehingga dianggap sebagai bentuk gerakan penyeragaman (homogenisasi) cara beragama yang baru. Kritik ini didasarkan atas pengertian Indianisasi sebagai peminjaman acuan tradisi keberagaman yang secara umum digunakan di India untuk diterapkan dalam konteks lokal di luar India.

Namun dalam pengertian yang berbeda, Indianisasi juga dapat dibaca dalam tiga kecenderungan. Pertama, Indianisasi sebagai "anak kandung" dari globalisasi. Dalam globalisasi, keterjarakan ruang dan waktu makin dekat. Apa yang terjadi dalam lingkup lokal tertentu bisa secara cepat "ditiru", "digandakan" atau sekadar diketahui di dalam lokalitas yang berbeda. Dengan demikian, apa yang menjadi trend keagamaan di India misalnya, secara cepat menjadi "milik" global karena dekatnya jarak ruang dan waktu.

Dalam globalisasi, tidak ada lagi lokal dan global karena yang lokal bisa menjadi global. Demikian pula sebaliknya, yang kita sebuat universal dan global pada dasarnya fenomena lokal.

Kedua, masih berkaitan dengan globalisasi, kecenderungan kembali ke India juga bisa dilihat sebagai bentuk perlawanan spiritual (new age) terhadap globalisasi yang dirumuskan secara totaliter sebagai modernisasi dan westernisasi. Modernitas dianggap justru menciptakan kekosongan spiritual karena membuat manusia teralienasi (terpinggirkan) dari dirinya sendiri. Acuan-acuan modernitas justru membelenggu manusia itu sendiri. Oleh karena itu, kebangkitan spiritualisme baru yang menjadi fenomena lokal dan global, pada dasarnya merupakan respons kegagalan modernitas memberikan alternatif peradaban.


Ketiga, kebangkitan spiritualisme baru yang inspirasinya diambil dari India adalah fenomena perlawanan terhadap tatanan sosial-politik dan kultural yang dominatif.

Tatanan sosial yang dominatif seringkali didasarkan atas pijakan-pijakan teologis dari paham keagamaan. Oleh karena itu, spiritualisme baru kemudian berkembang menjadi gerakan purifikasi (pemurnian) paham keagamaan dari bias kepentingan ekonomi-politik.

Akhirnya, seperti juga halnya yang dialami oleh agama-agama lain, Hinduisme mengalami tarik-menarik antara ide universalisme dan lokalitas, serta antara pendekatan purifikasi dan pendekatan budaya. Sejarah agama-agama besar penuh dengan cerita gerakan purifikasi yang menjadi bagian yang tidak terpisahkan dari dialektika keagamaan dan relasi kuasa.

Perbukitan Meratus Kalimantan Selatan

Mitos Datu Ayuh Dalam Religi Aruh; Ajaran Lisan tentang Persaudaraan Banjar Muslim dengan Orang Dayak Loksado di Perbukitan Meratus Kalimantan Selatan
(Dikutip dari makalah Moh Soehadha yang dipresentasikan dalam The 10th Annual Conference on Islamic Studies (ACIS))

Bagi penganut Aruh menyebut kekuasaan roh dan makhluk adikodrati lainnya yang mereka puja ketika tidak dalam rangka melaksanakan ritual Aruh, tidaklah diperkenankan karena dianggap tabu. Dalam penelitian ini, data tentang kepercayaan Aruh dapat diperoleh, karena peneliti dapat mengikuti berbagai ritual Aruh di balai Padang, balai Malaris, dan balai Sungai Jalai. Beberapa ritual yang diikuti antara lain adalah ritual pesta panen (bawanang), ritual pengobatan (babalian), ritual perkawinan (bakawin), ritual kurban (bakurban), dan ritual mencari bakal ladang (batanung). Keterlibatan peneliti dalam berbagai pelaksanaan ritual Aruh tersebut telah membuka jalan untuk memahami sistem kepercayaan dalam religi tersebut. Selain itu, keterlibatan langsung dalam pelaksanaan berbagai ritual Aruh tersebut, juga memberi jalan bagi peneliti untuk berdiskusi dengan para balian tentang aspek-aspek yang mendasar dalam kepercayaan itu.

Alur Cerita Mitos Datu Ayuh : Konsep Ajaran Lisan dalam Religi Aruh
Istilah Aruh untuk menunjuk agama orang Loksado berasal dari kata “ruh” atau “roh”. Disebut Aruh karena istilah tersebut digunakan untuk menunjuk pada praktik ritual untuk menghormati roh para leluhur dan roh pemelihara segenap makhluk dan kehidupan alam semesta. Tujuan ritual Aruh adalah untuk mengundang roh-roh pemelihara alam, memuja, memberi persembahan, dan memikat mereka agar senantiasa memberi perlindungan dan kemudahan dalam kehidupan warga balai.

Melalui mitos, penganut Aruh mengidentifikasi dirinya untuk mengukuhkan eksistensi mereka dari pengaruh luar. Tradisi lisan menjadi media yang lentur untuk menyampaikan pandangan mereka tentang kehidupan dan maknanya, serta bagaimana mereka harus menghadapi perubahan-perubahan yang dibawa oleh orang dari luar komunitasnya (Waiko, 1981 via Djuweng, 2001).

Kelenturan doktrin lisan dari religi Aruh telah menyebabkan adanya adopsi berbagai konsep ajaran dari agama lain, terutama dari Hindu dan Islam. Adopsi terhadap ajaran Hindu kemungkinan terjadi karena pengaruh kekuasaan masa kerajaan Negaradipa yang merupakan koloni Hindu Jawa di Kalimantan Selatan pada abag ke-14 sampai abad ke-16 M (Umberan, 1994: 17-18). Adapun pengaruh ajaran Islam ke dalam Aruh disebabkan oleh interaksi antara orang Loksado dengan orang Banjar yang sangat intensif sejak abad ke-18. Intensitas interaksi antara orang Loksado dengan orang Banjar, terutama terjadi di Perang Banjar (1859-1863), yaitu ketika orang-orang Meratus di daerah Hulu Sungai banyak memberikan dukungan terhadap Sultan Banjar dalam melawan Belanda (Tumenggung, 2001: 46-49).

Dalam pandangan Tsing (1998: 382-390), kelenturan ajaran lisan itu telah menyebabkan para balian sebagai pemimpin religi melakukan kreasi sendiri terhadap para nabi, malaikat, maupun makhluk adikodrati dengan mengambil konsep dari ajaran Islam dan Kristen. Tindakan para Balian untuk melakukan kreasi dalam membangun konsep sistem kepercayaan mereka itu, muncul sebagai respon terhadap pengaruh misi dan dakwah agama serta kebijakan keagamaan pemerintah yang menolak praktek ritual orang Meratus sebagai agama. Tradisi lisan menjadi alat yang efektif dalam merespon pengaruh yang berasa dari luar pegunungan Meratus. Para Balian begitu bebas dalam melakukan kreasi dan memberi tafsir atas ajaran-ajaran dalam kepercayaan Aruh karena ketidakterikatan mereka terhadap teks ajaran tulis.

Meskipun religi Aruh memiliki kelenturan dalam merespon pengaruh agama-agama besar, seperti Hindu, Islam, dan Kristen, namun para balian sebagai pemimpin Aruh menyatakan bahwa sistem ajaran lisan itu tidak mungkin digantikan oleh ajaran tertulis seperti yang ada dalam agama-agama besar tersebut. Ajaran lisan telah menjadi identitas diri yang membedakannya dengan agama orang Banjar dan agama lainnya. Jika sistem kepercayaan dalam religi itu kemudian ditulis, maka tidak dapat lagi disebut sebagai religi Aruh. Penganut Aruh meyakini bahwa tradisi lisan dalam religi itu telah mejadi ketentuan Tuhan dan telah membedakannya dengan agama Islam yang dipeluk oleh orang-orang Banjar.

Keyakinan terhadap ajaran lisan dilandasi oleh mitos Datu Ayuh dan Datu Bambang Siwara yang menggambarkan “persaudaraan fiktif” antara orang Banjar dan orang Loksado. Diceritakan dalam mitos tersebut bahwa di antara orang Loksado yang bermukim di “atas” atau di bukit Meratus dengan orang Banjar Islam yang berada di “bawah” atau di dataran rendah merupakan saudara kandung atau dangsanak. Meskipun dianggap bersaudara, namun kehidupan keseharian mereka dibedakan oleh praktek dari sistem kepercayaan yang dianut. Orang Loksado melaksanakan tradisi keagamaan mereka dengan mendasarkan pada doktrin lisan, sementara orang Banjar melaksanakan agama mereka yang dilandasi oleh doktrin yang tertulis dalam kitab suci Al-qur’an. Selengkapnya cerita mitos “persaudaraan fiktif” antara orang Loksado dan orang Banjar tersebut dapat disimak dari hasil penelitian, sebagaimana dapat dikutip dari penuturan salah seorang balian di Loksado berikut.

“Diceritakan bahwa dalam sebuah legenda di zaman bahari, telah hidup dua orang saudara yang kepada mereka diwariskan ajaran urang bahari. Mereka berdua dipercaya memegang kitab ajaran urang bahari, yaitu kitab Barincong.

Diceritakan pula, bahwa dalam kehidupan di zaman dulu itu, mereka juga memelihara ternak. Datu Ayuh konon tidak pernah memberi tali pengikat pada ternak-ternaknya. Sementara itu, Datu Bambang Siwara selalu memberi tali pengikat terhadap ternak-ternaknya, dan memberinya pula kandang.

Pada suatu ketika, manakala keduanya sedang berjalan, datanglah banjir besar. Mereka merasa kuatir dengan keselamatan kitab yang dibawanya tersebut. Datu Bambang Siwara memegang kitab dan mengajak Datu Ayuh untuk ikut bersamanya bertolak ke kota. “Kita bawa kitab ini bersama-sama,” ujar Datu Bambang Siwara. Namun, Datu Ayuh menolaknya dan lebih memilih untuk tetap berada di gunung. Akhirnya keduanya sepakat, untuk menjaga keselamatan isi kitab tersebut. Kitab yang dibawa dibagi dua dan masing-masing membawa separuhnya.

Bambang Siwara kemudian bertolak ke bawah (kota), ia lalu berpikir untuk menuliskan kembali isi kitab itu. Dengan menuliskan kembali ia berpikir bahwa ajarannya dapat diturunkan kepada anak-anaknya.

Datu Ayuh berpikir lain. Ia berpikiran bahwa daripada capek-capek membawa kitab tersebut, lebih baik kitab itu dimasukkan saja ke dalam perut. Maka dimakanlah kitab tersebut oleh Datu Ayuh, dibiarkan agar tersimpan di dalam perut saja. Oleh orang Dayak, apa yang dilakukan oleh Datu Ayuh yang menyimpan kitab di perut itu, kemudian diyakini sebagai asal mula mengapa ajaran agama orang Dayak tersimpan di dalam hati. Ajaran orang Dayak tersimpan dalam kitab yang dimasukkan ke dalam perut oleh Datu Ayuh. Kitab itulah yang dikenal dengan kitab Barincong. Dalam kitab Barincong yang sudah tersimpan dalam perut itulah segala ajaran, hukum, dan aturan diturunkan melalui tradisi lisan dari apa yang ada di dalam hati.

Datu Ayuh juga dipercaya menurunkan kesaktian kepada orang-orang Dayak. Itulah jadinya orang-orang Dayak itu “bodoh”, tapi memiliki kesaktian. Dalam hal keberanian Datu Ayuh menjadi kelebihannya dari Datu Bambang Siwara. Namun dalam hal menggunakan pikiran Datu Bambang Siwara lebih pandai dari kakaknya.

Datu Ayuh yang bertahan di atas gunung itulah yang dipercaya menurunkan orang-orang Dayak Loksado. Adapun Datu Bambang Siwara dipercaya menurunkan orang Banjar. Bambang Siwara menurunkan “kepintaran”, sedangkan Datu Ayuh menurunkan “kebodohan”.
Dipercayai pula bahwa Datu Bambang Siwara dengan kitabnya yang dituliskan kembali itu, kemudian menurunkan tradisi tulis-menulis. Sedangkan Datu Ayuh menurunkan ajarannya dengan keyakinan dan hafalan. Itulah yang menjadi penyebab dalam keyakinan orang Dayak Loksado bahwa apabila mereka mengaji sebuah ajaran, sekali melakukan selamatan, langsung hafal. Berbeda dengan orang Banjar (Islam) yang mesti berulang kali mengaji, dan harus dituliskan, sebab orang-orang Banjar merupakan keturunan dan pewaris sifat Datu Bambang Siwara.”

Makna Mitos Datu Ayuh
Makna yang terkandung dalam cerita mitos Datu Ayuh di atas dapat dibagi menjadi unsur-unsur yang saling bertentangan dan berpasangan (binary opposition). Terdapat dua makna utama yang dapat ditarik dari cerita mitos Datu Ayuh di atas, terutama jika dikaitkan dengan perbedaan karakter yang saling beroposisi dari kedua tokoh yang digambarkan. Pertama, bahwa mitos Datu Ayuh telah mengukuhkan ajaran Aruh sebagai sumber pengetahuan religi orang Loksado yang diajarkan melalui lisan, sehingga membedakannya dengan sumber pengetahuan religi orang Banjar yang diajarkan secara tertulis. Sementara itu makna kedua yang dikandung oleh cerita mitos Datu Ayuh adalah penggambaran tentang perbedaan dalam cara hidup antara orang Loksado dengan orang Banjar. Masyarakat Loksado digambarkan sebagai masyarakat yang masih hidup berpindah-pindah, sementara orang Banjar digambarkan sebagai masyarakat yang telah hidup secara menetap. Selengkapnya berikut dipaparkan hasil pemaknaan terhadap mitos Datu Ayuh tersebut.

1. Kitab Barincong : Sumber Ajaran Lisan
Dalam mitos Datu Ayuh di atas diceritakan bahwa pada suatu ketika, tempat bermukim Datu Ayuh dan Datu Bambang Siwara dilanda banjir. Mereka yang mereka bawa dari air bah yang melanda wilayah yang mereka tempati. Keduanya kemudian memilih jalan yang berbeda untuk menyelamatkan diri. Datu Bambang Siwara menyelamatkan diri dengan cara meninggalkan wilayah itu dan bertolak ke kota atau ke wilayah bawah gunung. Sementara itu Datu Ayuh memilih tetap bertahan di gunung.

Karena kedua bersaudara itu memilih jalan yang berbeda untuk menyelamatkan diri, maka mereka harus berpisah. Sebelum berpisah mereka memutuskan untuk membelah kitab itu menjadi dua. Setelah kitab dibelah menjadi dua, masing-masing memiliki cara sendiri untuk melestarikan ajaran yang ada di dalam kitab tersebut. Datu Ayuh menyelamatkan kitab yang dibawanya dengan cara ditelan dalam perutnya, sedangkan Datu Bamban Siwara memutuskan untuk menuliskan kembali bagian kitab yang dibawanya.

Cerita yang menggambarkan perbedaan dalam menyelamatkan kitab itu, mengandung pesan tentang karakter yang berbeda antara Datu Ayuh dan Datu Bambang Siwara. Datu Ayuh digambarkan sebagai orang yang suka menghafal secara lisan dalam melestarikan ajaran religi, sedangkan Datu Bambang Siwara digambarkan sebagai orang yang suka menulis kitab untuk melestarikan ajaran religi. Karakter Datu Ayuh yang suka menghafal memberi ciri budaya bagi orang Loksado sebagai masyarakat yang belum mengenal tradisi tulis. Adapun karakter Datu Bambang Siwara yang suka menulis menggambarkan tentang peradaban orang Loksado yang mengenal tulisan.

Cerita tentang Datu Ayuh yang menyelamatkan kitab dengan cara menelan itu, kemudian diyakini oleh para penganut Aruh sebagai landasan dari cara mewariskan religi melalui tradisi lisan. Penganut Aruh meyakini bahwa kitab Barincong adalah kitab ajaran Aruh yang tersimpan di dalam hati orang-orang keturunan Datu Ayuh. Kitab Barincong adalah ilmu yang tersirat, bukan merupakan sebuah kitab ajaran yang ditulis. Kitab itu tersimpan di dalam diri setiap diri balian sebagai pemimpin dan sumber pengetahuan Aruh. Hal itu sebagaimana dituturkan balian Labah berikut.

“Kitab Barincong adalah ilmu balian. Oleh karena itu, sering dikatakan urang-urang (orang-orang) di sini, kalau ingin sakti, hagan (untuk) bisa mengobati, bisa batandik, bisa mengirim kekuatan dari jarak jauh, carilah kitab Barincong. Apa artinya mencari kitab Barincong? Ya artinya belajarlah kepada balian, kalau ingin dapat kesaktian seperti para balian.

Kepercayaan terhadap mitos Datu Ayuh juga menumbuhkan pandangan superioritas penganut religi Aruh terhadap agama baru yang masuk ke Loksado. Ajaran lisan dianggap sebagai sistem keyakinan “yang lurus dan asli” yang diturunkan oleh Datu Adam dan Datu Tihawa. Sebaliknya ajaran tertulis dianggap sebagai sesuatu yang yang telah berubah, sebagaimana diungkapkan Panasyah dari balai Malaris berikut.

“Aruh yang dipercaya orang Loksado ini adalah kepercayaan keturunan Datu Adam dan Datu Tihawa yang lurus. Yang lurus itu belum berubah, yang sudah berubah adalah agama baru yang masuk di sini. Baca kitab, seperti dalam agama baru itu menunjukkan bahwa kitab asli telah berubah. Kitab yang asli itu ada di “sini” (menunjuk dada, maksudnya di hati).”

Pandangan di kalangan penganut Aruh tentang ajaran lisan Aruh sebagai ajaran yang ‘asli’ dan sebaliknya pandangan tentang kitab tertulis sebagai kitab yang sudah berubah, juga dapat ditunjukkan dari pernyataan balian Labah, ketika ia melihat peneliti sedang berusaha menyalin beberapa mamangan atau mantra yang diucapkan balian dalam suatu ritual Aruh Bawanang. Ia menyatakan demikian.

“Piyan (anda) orang Islam kelihatan pandai karena piyan (anda) bisa menulis. Tetapi sebenarnya yang suka menulis itu lebih “bodoh” dari orang di sini. Kenapa? Aku tidak pernah menulis untuk menghafal mantra seperti piyan (anda). Jadi aku lebih pandai, karena cukup menghafal di sini (menunjuk dada, maksudnya menghafal di hati).”

Sistem ajaran yang bersifat lisan diinternalisasikan dalam setiap keluarga balai melalui penceritaan berbagai mitos, serta diperkuat dengan prosesi dalam ritual Aruh Bawanang yagn disebut dengan bahiyuk manyan. Bahiyuk manyan adalah prosesi awal yang dilaksanakan oleh para balian dalam ritual Aruh Bawanang sebagai simbol peresapan ajaran Aruh dalam batin setiap balian, sehingga mereka mampu menghafal ajaran-ajaran Aruh.

2. Ajaran Lisan tentang Hidup Berpindah
Dalam cerita di paragraf kedua mitos Datu Ayuh di atas, digambarkan bahwa baik datu Ayuh maupun Datu Bambang Siwara sama-sama memelihara ternak. Namun, terdapat perbedaan dari cara kedua bersaudara itu dalam memelihara ternaknya. Datu Ayuh digambarkan selalu membiarkan ternak-ternaknya hidup berkeliaran, sedangkan Datu Bambang Siwara digambarkan suka mengikat ternak-ternaknya. Cerita dari mitos itu mengandung makan tentang ajaran religi yang mengukuhkan perbedaan cara hidup antara orang Loksado yang direpresentasikan oleh tokoh mitos Datu Ayuh, dengan cara hidup orang Banjar yang direpsentasikan oleh tokoh mitos Datu Bambang Siwara. Orang Loksado yang merupakan keturunan Datu Ayuh digambarkan sebagai mereka yang tinggal di gunung dan masih hidup berpindah-pindah, sementara itu orang Banjar yang dianggap sebagai keturunan Datu Bambang Siwara digambarkan sebagai masyarakat yang hidup di kota dan memiliki cara hidup menetap.

Dari hasil tafsir terhadap mitos Datu Ayuh tersebut juga ditunjukkan ahwa di balik pencitraan mitos, terdapat konstruksi sosial yang dibangun untuk mengukuhkan perbedaan kedudukan antara orang Banjar dengan orang Loksado. Boleh jadi mitos tersebut sengaja diciptakan oleh orang Banjar untuk membangun kesadaran di kalangan orang Dayak, yaitu bahwa orang Banjar ada dalam kedudukan yang lebih tinggi dalam relasi mereka denga orang Loksado. Konstruksi relasi sosial yang tidak seimbang tersebut secara politis memberi keuntungan bagi orang Banjar, karena dengan posisi yang lebih tinggi dalam relasi itu, orang Banjar memilik posisi tawar yang lebih tinggi dibanding dengan orang Loksado.



3. Dinamika Relasi Banjar dan Loksado
Meskipun mitos persaudaraan itu menggambarkan hubungan yang “mesra” antara orang Banjar dengan orang Loksado, namun di sisi lain cerita tersebut mengandung relasi superior dan inferior yang tidak enak didengar bagi “telinga” orang Loksado. Datu Ayuh yang merefleksikan orang Loksado digambarkan sebagai saudara tua yang memiliki kekuatan fisik, namun tidak bisa baca tulis, bodoh, malas, kurang disiplin, dan selalu meminta bantuan kepada adiknya ketika terjadi musibah. Sebaliknya Bambang Siwara yang merefleksikan orang Banjar, digambarkan sebagai orang yang pandai, bisa baca tulis, rajin, dan memiliki cita-cita yang tinggi.

Meskipun terdengar inferior, namun orang Loksado menerima cerita itu sebagai bentuk kesetiaan mereka terhadap adat leluhur. Keluguan dan ketidaktahuan Datu Ayuh terhadap tradisi baca tulis dimaknai oleh para balian sebagai cara untuk menjaga religi dan adat leluhur yang diinternalkan secara lisan. Sebaliknya, kepandaia Bambang Siwara dimaknai sebagai sifat yang mendorong kepada sikap ambisius dan tidak menjaga religi dan adat leluhur.

LAPORAN PRAKTEK KERJA LAPANGAN (PKL) PROGRAM KEAHLIAN FARMASI KLINIS DAN KOMUNITAS

  LAPORAN PRAKTEK KERJA LAPANGAN (PKL) PROGRAM KEAHLIAN FARMASI KLINIS DAN KOMUNITAS SMK  APOTEK QIRANI FARMA (Waktu Pelaksanaan: ...